Burgerlijke Ongehoorzaamheid

De Grootouders zoeken voortdurend naar het beste middel om de transitie naar een duurzame samenleving vooruit te helpen, in het belang van die samenleving en de volgende generaties. De term ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ (in het Engels: civil disobedience) bestaat al eeuwen: opzettelijk de wet of het gezag tarten, openlijk, geweld­­loos en zonder eigen­­belang, om de samen­­leving op een probleem te wijzen. 

Deze praktijk wordt in deze cruciale tijden ook gehanteerd door (klimaat)activisten. De Grootouders zoeken naar de beste manier om daarmee om te gaan.

Deze pagina gaat over die zoektocht.

Colloquium: Burgerlijke ongehoorzaamheid, een volgende stap in het klimaatactivisme?

colloquium burgerlijke Ongehoorzaamheid 230324

Op 24 maart 2023 organiseerde Grootouders voor het Klimaat samen met de UAntwerpen (Nexus, Faculteit Rechten, Centrum Pieter Gillis) een colloquium over Burgerlijke Ongehoorzaamheid. Juristen, socio­logen, maar ook mensen uit de prak­tijk bekeken het onder­werp vanuit alle kanten.

Hieronder vindt u een verslag van een leerrijke dag. Het verslag is synthetisch en aanvullend bij de presentaties. Deze Grootouders werkten mee aan het verslag: Liesbet Croughs (foto’s), Pieter Lievens, Erik Van den Eeden, Dirk Van der Roost, Hedwig Van Gucht.

De presentaties van 5 sprekers worden door UAntwerpen ter beschikking gesteld op hun website.

Inleiding: probleemstelling en stand van zaken

Prof. em. Bernard Hubeau, covoorzitter Grootouders voor het Klimaat

Bernard Hubeau

We beleven een ernstige klimaatcrisis, het is dringend, en toch beweegt er te weinig om het tij te keren. Helpen ‘zachte middelen’ dan nog wel? Of moet er meer druk op de ketel komen door ‘radicalere’ actievormen? Maar wat is radicaal? Uiteindelijk zit de ‘radicale’ boodschap, het stoppen met fossiele brandstoffen, in de kern van het EU- en VN-beleid.

Burgerlijke ongehoorzaamheid krijgt al vlug de stempel van ‘klimaatvandalisme’ en het is de vraag wat het effect is op het draagvlak. Waarmee bereiken we het beste resultaat? Dit vergt een grondige denkoefening.

De aanleiding van dit colloquium is de deelname aan Code Rood, het blokkeren van een site van Totalenergies. Sommige grootouders beslisten om zelf mee op de sporen te gaan liggen, anderen boden logistieke steun. Een en ander doet de vraag rijzen onder welke voorwaarden het moreel verantwoord en legitiem is om de wet te overtreden.

Enkele criteria lijken hierbij evident: de geweldloosheid, de ethische verantwoording vanuit een ‘collectief geweten’, het verdedigen van een algemeen belang, en het zoeken naar een effectief middel om te komen tot sociale verandering.

Andere criteria zijn minder evident, en roepen ook vragen op:

  • Het ageren ‘tegen of naast de wetgeving’, maar wel met blijvende loyaliteit t.o.v. de rechtstaat
  • Geen schade toebrengen aan personen, …. maar wat met goederen?
  • Een rechtstreeks verband bewaren met het aangekaarte onrecht en de actoren daarbij. Of mag dat ook een indirect verband zijn?
  • Het aanvaarden van het optreden van politie en autoriteiten, en van sancties
  • Het op voorhand opbouwen van een draagvlak, een solidariteitsnetwerk, steun vanuit de wetenschappers, …. enz.

Het draagvlak blijft een zorg, en sowieso ls een goede ethiek van de acties nodig om negatieve reacties te vermijden of te beperken. Bernard stelt: ‘Persoonlijk vind ik het belangrijk dat een actie sympathiek overkomt’.

Een belangrijk thema is ook de diversiteit in de methodieken die er bestaat binnen en tussen organisaties, en in de brede klimaatbeweging, en die we moeten respecteren. Al leeft wel het algemene gevoel dat we ‘straffer’ uit de hoek moeten komen. Zo schrijft David Van Reybrouck: ‘… er komt een punt waarop de wetten niet langer verdedigbaar zijn, omdat ze indruisen tegen de rechtvaardigheid, de waardigheid of het leven zelf. Dit punt zijn we met rasse schreden aan het naderen’. Is BO een middel om ethiek in de politiek te brengen? Is het een revolte?

Samengevat: we zoeken op dit colloquium meer duidelijkheid over de vraag: burgerlijke ongehoorzaamheid, doen we mee, en op welke manier?

Keynote: Vreedzaam demonstreren voor urgente klimaatverbeteringen: welke (on)gehoorzame manieren zijn effectief en geoorloofd?

Prof. em. Kees Schuyt

Kees Schuyt

De Nederlandse emeritus hoogleraar spreekt over de paradox van de burgerlijke ongehoorzaamheid, toegepast op het klimaatprobleem en de protesten, om vervolgens drie morele rechvaardigingen te poneren.

Over de paradox van BO zegt hij o.a. dat waar gehoorzaamheid het grootst is (in democratische landen) en acties dus het gemakkelijkst te organiseren zijn, deze het minst te rechtvaardigen zijn op moreel en juridisch gebied. In totalitaire regimes is dit net omgekeerd.

Wat moreel goed is, is daarom nog niet juridisch verantwoord. Kijk bvb. naar de discriminatie onder Maarten Luther King of de apartheid in Zuid-Afrika. Dikwijls begint een verandering met rellen en boycots tot het systeem zich (noodgedwongen) aanpast. Wetten (ook in democratieën) kunnen ook onrechtvaardig zijn! Maar succes is niet altijd verzekerd, zie bvb. de onderdrukking in Tibet, al meer dan 70 jaar.

De professor stelt 10 regels van burgerlijke ongehoorzaamheid op (zie zijn tekst), waar vooral opvallen : geweldloosheid en eerbiediging – zo veel mogelijk ?! – van de rechten van anderen. Niet alle acties zijn verboden, zoals in India (Ghandi) en USA (ML King). Soms met wisselend succes: van symbolische straffen uitgesproken door lagere rechtbanken , tot een grotere consensus (bvb. tabakindustrie) en een capitulerende hogere overheid.

Ook in een democratie is geweldloosheid een absolute vereiste voor acties. Zoek meer en andere acties dan sit-ins en klimaatklevers (contra-intuitief), naar het voorbeeld van de dwaze moeders in Buenos Aires, Ghandi, elfstedentocht op land, enz., en een eigen ecologische levensstijl (W. Schmidt). Schuyt pleit voor het eerst beproeven van de juridische middelen en voor een symbolische connectie tussen het beoogde doel en het middel, object en de wetsovertreding. “Het middel heiligt het doel” en niet omgekeerd.

Tot slot schuift Kees Schuyt volgende rechtvaardigingen voor burgerlijke ongehoorzaamheid naar voor:

  • Mondiale rechtvaardigheid en ecologische crisis
  • Rechtvaardigheid tussen de generaties (jong – oud) t/m de achterkleinkinderen
  • Generativiteit : de wil om dingen en waarden die men in het eigen leven belangrijk heeft gevonden aan volgende generaties over te dragen

Een blik op Thoreau’s werk. Grootvader van het milieuactivisme?

Prof. Walter Weyns

Walter Weyns

De tweede spreker van de voormiddagsessie, prof. Walter WEYNS, tekende voor een boeiende en visueel gesmaakte benadering van de figuur van D.H. Thoreau, Amerikaans dichter en essayist en a.h.w. de grootvader van het klimaatactivisme.

Vanuit zijn transcendentalisme – een filosofische stroming gebaseerd op een idealistisch geloof in de essentiële eenheid van alle dingen – wilde hij een stem geven aan de levende wezens in de natuur. Teruggetrokken in de natuur ontwikkelde hij immers doorheen de waarneming een geestelijke activiteit in rechtstreeks contact met alle levensvormen die hem omringden. Hij wilde de democratie verruimen tot een “parlement van alle levende wezens” en als geestelijke anarchist aanvaardde hij als enige verplichting op elk moment te doen wat hij dacht dat goed was.

Het klimaatprobleem kan je volgens Thoreau niet oplossen binnen een democratie waarin je de te volgen regels moet overlaten aan de meerderheid. Als individualist was hij per definitie burgerlijk ongehoorzaam en hij volgde alleen zijn eigen geweten. Thoreau leert ons het onheil van de klimaatcrisis niet louter uit te drukken in technische termen (graden, grafieken, enz.), maar ons moreel verbonden te voelen met de natuur en ons volledig te herbronnen.

(Un)civil disobedience en klimaatactie: een filosofische reflectie

Maïté de Haan

In het verzet tegen onrechtvaardigheid kunnen wij 3 manieren onderscheiden : legaal verzet, burgerlijke ongehoorzaamheid en onburgerlijke ongehoorzaamheid.

Legaal verzet: petities, donaties, boycot, betogingen. Deze zijn geweldloos en in afspraak met de politie. Hoe acuter een probleem wordt, hoe dwingender, hoe harder acties worden en veelvuldiger.

Burgelijke ongehoorzaamheid: de doelbewuste schending van de wet als reactie op vermeend onrecht.

Is beleefd, beschaafd en fatsoenlijk met volgende kenmerken :

  • Communicatie
  • Openbaar
  • Niet-gewelddadig
  • Trouw aan de wet (straf accepteren

Voorbeelden : Rosa Parks (bus, USA), klimaatklevers, sit-ins (parlement UK)

‘Incivil disobedience’, onburgerlijke ongehoorzaamheid: niet beleefd en niet beschaafd … revolutionair

  • Heimelijk
  • Verborgen, anoniem
  • Gewelddadig
  • (on)wettig

Voorbeelden : sabotage, graffiti, rellen, eco-terrorisme, seaskippers, hacktivisme

Maar niet onethisch? Vragen die zich stellen: heeft de staat monopolie op geweld? Wat als het geweld minder geweld voortbrengt? Gaat het om zelfverdediging? Of zelfbeschadiging? Hoe zit het met het wederzijdse respect? Het is toch dansen op een slappe koord.

Juridische aspecten van burgerlijke ongehoorzaamheid

Prof Eric Lancksweerdt

Eric Lancksweerdt

Prof. Eric Lancksweerdt lichtte de juridische aspecten van de burgerlijke ongehoorzaamheid toe. Vanuit het oogpunt van het privaatrecht (meer bepaald het burgerlijk recht), dat de rechtsverhoudingen tussen burgers regelt, kan burgerlijke ongehoorzaamheid de verplichting tot schadeloosstelling opleveren wanneer door foutief of onzorgvuldig handelen schade wordt veroorzaakt aan derden.

Bij overtreding van de strafwet stelt men zich bovendien bloot aan bestraffing. In tegenstelling met het burgerlijk recht echter, zal de strafrechter hierbij rekening houden met het feit dat men handelt vanuit een groep of beweging zonder persoonlijk voordeel. Meer nog, in sommige gevallen kan men een bestraffing vermijden door beroep te doen op de vrije meningsuiting of op een noodtoestand. Dit laatste is een situatie waarin het overtreden van de wet het enige middel zou zijn om een belangrijker rechtsbelang, zoals het beschermen van het leven en van de planeet, te vrijwaren.

Op vlak van publiek recht moet in principe vastgesteld worden dat men ondemocatisch handelt: wanneer men zich niet aan de wet houdt, wordt het gelijkheidsbeginsel geschonden (want anderen doen dat wel) en brengt men de vrijheid van anderen in het gedrang (de rechtsorde beschermt immers de vrijheid van de burgers). Maar actievoerders kunnen zich met succes beroepen op fundamentele rechtsbeginselen (bv. het recht op leven) en waarden die boven het positief recht staan. Dit betekent wel dat deze waarden voldoende moeten geobjectiveerd kunnen worden met, waar mogelijk, verwijzing naar nationale of internationale rechtsnormen. Bijkomend moet nog eens benadrukt worden dat de overtreding van de regelgeving absoluut als laatste redmiddel wordt gezien.

Terecht relativeert de spreker een strikt juridisch-normatieve benadering met enkele slotopmerkingen. Waar gesteld wordt dat burgerlijke ongehoorzaamheid ondemocratisch en dus niet legitiem zou zijn, kan men zich afvragen tegen welke meerderheid men dan zou ingaan. De kiezers drukken enkel een algemene politieke voorkeur uit zodat men niet weet wat de wil van het volk zou zijn op klimaatgebied. Bovendien: valt de wil van de verkozenen wel steeds samen met de veronderstelde wil van het volk? Maakt de meerderheid wel de beste keuzes? In het verleden leidde burgerlijke ongehoorzaamheid vaak tot positieve wijzigingen van het rechtssysteem. De spreker eindigde in elk geval met de bedenking dat men zich zeer goed moet bezinnen alvorens te beginnen.

Het concrete verhaal van Bos+

Bert De Somviele, Bos+

Bert De Somviele

BOS+ bestaat 53 jaar en ijvert voor meer en beter bos, bij voorkeur in samenwerking met andere organisaties. Bossen en bomen hebben geen stem in het milieuverhaal. Vlaanderen is slechts voor 10% van zijn oppervlakte bebost.

De voorbije 25 jaar spitste de organisatie zich toe op vooral educatieve projecten en sinds zowat 15 jaar ook op boomplantacties, al dan niet met een voorafgaande vergunning. Doel is het behoud en de uitbreiding van bos, denk aan de stadsbossen en het verhaal van bvb. het Lappersfortbos in Sint- Michiels.

Van 2004 af vond onze organisatie geen gehoor meer bij de politiek, werden gesprekken afgewezen; de acties werden enigszins verhard, we gingen over tot weloverwogen illegale boomplantingen. Krek in de sinterklaasnacht van 2011 vond er zo’n actie plaats op zo’n 1,5 ha groot perceel van de Waterweg. Veel enthousiaste vrijwilligers werkten er aan mee, er was belangstelling van pers en politie. Deze actie was bedoeld als een ernstig signaal aan de toenmalig bevoegd minister, maar dit bleef ‘niet plakken’. De 2.750 bomen moesten zelfs naar een ander terrein verplant worden. Het perceel bleef braak liggen, wat leidde tot de herneming van de actie, op hetzelfde terrein, opnieuw in de sinterklaarnacht van 2022, hetzelfde aantal bomen werden geplant. Hierbij de Waterweg op de eigen verantwoordelijkheid wijzend. Op dit perceel wil de stad Oudenaarde nu ‘een ander type natuur’, nog veel vraagtekens over de werkelijke intenties.

De huidige bevoegd minister wil tegen 2024 bosuitbreiding met 4.000 hectaren, tegen 2030 10.000 hectaren. Hoe groot de totale oppervlakte aan eigenlijk beschikbare ‘restgronden’ is, is niet bekend of berekend.

Bert verwijst ook even naar de regionale luchthaven van Deurne, hier lijken inciviele acties echt wel een optie. Maar niet alleen daar, de organisatie verklaart zich bereid eventuele juridische gevolgen te dragen van acties van burgerlijke ongehoorzaamheid.

Het concrete verhaal van Code Rood

Mees Engelen, Code Rood/Tractie

Mees Engelen

Mees Engelen (die/hen) verwelkomt op een sympathieke en bewogen manier ‘alle’ mensen, lees: met allerlei persoonlijkheden, interesses, onwetendheid, natuur en aard, handen in of uit de mouwen, culturele achtergrond, al dan niet in beweging… dit in eigen sprekende bewoordingen, lichaamstaal, met gebaren… maar vooral heel gul.

Zelf staat Mees 30 jaar op de barricades en getuigt van de ervaring dat machtsdynamieken proberen te infiltreren in actiegroepen. Die heeft het over het trainerscollectief van de Vredesactie, dat rond middelen tot actie training verzorgt, via drie belangrijke componenten: hoofd, hart, handen. Het pad naar burgerlijke ongehoorzaamheid werd voor hen geopend door wat Martin Luther King in zijn redes zei.

Code Rood: ‘Geweldloos of niet is een vraag die je uit ervaringen moet en kan beantwoorden’. Code Rood omvat 24 organisaties die erg goed samenwerken cfr. de acties BO in Luik en Feluy (blokkades TotalEnergy).

‘Waar ik blij van word’, 3 zaken:

  • een gepast duurzaam activisme én ‘effe volhouden’
  • collectieve zorg: inclusief denken, actietrainingen die belangrijk zijn echt vooraf volgen + goed overleg, communicatie
  • het belang van de stem vanuit de frontlinies: maar wetende dat iedereen de nood aan actie voelt, maar niet in gelijke mate – deze stem ook in eigen omgeving laten horen.

Panelgesprek

Mees Engelen in panel BO

Mees Engelen (Code Rood / Tractie)

Dirk Tonnard (GvK België)

Bert de Somviele in panel BO

Bert De Somviele (Bos+)

Sara Vicca in panel BO

Sara Vicca (UAntwerpen)

Margriet Goddijn in panel BO

Margriet Goddijn (GvK Nederland)

Gerlinde Verbist let panel BO

Moderator: Gerlinde Verbist

Er zijn heel wat argumenten die BO legitimeren, het is daarvoor belangrijk dat de actie in lijn ligt met het doel. We zitten op een highway to climate hell, we dreigen de controle te verliezen, en BO is dan ook écht nodig. We moeten nú de laatste window of opportunity benutten.

De context verandert, meervoudige crisissen komen op ons af. Dat ontslaat ons niet van de plicht om het klimaat ernstig te nemen, integendeel, werken aan klimaatoplossingen werkt ook voor andere crisissen.

Het is/blijft voor organisaties belangrijk meerdere paden te bewandelen, te beschikken over een tool box, het is telkens zoeken naar het geschikte actiemiddel. Van dialoog, juridische middelen, tot resistance, the full option. Je hebt verschillende rollen nodig: rebellen, opbouwers, onderhandelaars, communicatoren, beleidsmakers … Het is een evenwichtsoefening, permanent te evalueren. Soms kunnen verschillende actiemiddelen elkaar tegenwerken.

Zo blijft de nadruk bij de Nederlandse GVK liggen op de dialoog, ze proberen een relatie op te bouwen met de nieuwe Boerburgerbeweging, stellen voor om Toekomststoelen te voorzien voor de toekomstige generaties in de Provinciale raden. Je moet praten, maar tegelijkertijd sluiten heel wat grootouders zich aan bij Extinction Rebellion, al doen ze dat wel in eigen naam.

Ook voor wetenschappers is het logisch en belangrijk mee te werken aan BO: als de wetenschappelijke analyses alarmerend zijn, ben je consequent als mens door daar dan ook consequent mee om te gaan. Een belangrijke rol ligt bij het onderbouwen van de argumenten, en daar bijvoorbeeld een opiniestuk over te schrijven. Het is wel aangewezen om als wetenschapper geloofwaardig te blijven en je te houden aan het waardenkader en aan uitspraken over je eigen discipline.

BO heeft bewezen effectief te zijn, zonder Youth for Climate zou de Europese Green Deal er niet zo sterk uitgezien hebben.

Hoe beïnvloedt BO het draagvlak? Dat is niet eenduidig. Het is belangrijk acties goed voor te bereiden, en de interne ethiek te verzorgen. Het is belangrijk een sterke relatie te ontwikkelen met de media, maar die heb je uiteindelijk niet in de hand. Ze maken of kraken de actie. Zelf goed communiceren is sowieso de boodschap.

Welk kompas , welke criteria toepassen bij de keuze van de actie? Hard of zacht? BO is vaak het laatste redmiddel. Elke organisatie vertrekt vanuit haar eigen logica: Bos+ bouwt traditie en een pallet aan methodes op, Tractie boogt op de anti-militaristische traditie, GvK gaat achter de jongeren staan, uit zorg voor de volgende generaties.

Welke evoluties verwachten we?

Het beleid? We zien nog niet de grote verschuiving. De Europese Green Deal geeft hoop maar er is ook veel lobby en weerstand tegen.

Activisme: er ligt heel wat potentieel in het verenigen van de grote maatschappelijke thema’s in één coherente strijd. We moeten uitbreken naar andere geledingen van de samenleving (GvK = witte middenklasse…). BO heeft een grote toekomst: Gandhi, Martin Luther King, Mandela … grote veranderingen kwamen zo vaak tot stand dankzij BO. De verwachting is dat de rol van BO gaat toenemen!

Uitsmijter: een deelnemer voerde een pleidooi voor de ‘kracht van de lach’. Lachen is het beste medicijn. Denk bv. aan de rol die stand up comedian Wouter Deprez speelde in het dossier van Essers. We voegen hier nog aan toe: het valoriseren in onze acties van de kracht van muziek, van cultuur, van dans, van ritme, van de natuur, van solidariteit, … en van nog zoveel ander moois.

Slotwoord

Tinneke Beeckman

Tinneke Beeckman sprak het slotwoord waarin ze nog enkele punten en accenten op de i plaatste. We vermelden er enkele:

We leven in een tijd van crisis, maar er is ook de crisis van de tijd, want die is kort geworden.

De Groene Amsterdammer analyseerde de toenemende repressie van protest in Nederland. Wanneer de overheid faalt, is een reactie van onderuit legitiem. En als de overheid bovendien minder tolerant wordt, wordt BO nog legitiemer. Er is trouwens ook de keerzijde dat repressie radicalisering uitlokt, met als risico het ondergronds gaan..

Wat is het belangrijkste, een goed mens zijn of een goede burger? Socrates vond het alvast het belangrijkste in harmonie te zijn met zichzelf, en niet met de groep waarmee hij het oneens was. Hannah Arendt citeert dan weer Machiavelli: ‘ik houd meer van mijn stad dan van mijn ziel’.

Arendt wees ook op de noodzaak om in een aantal omstandigheden als burger op te treden. Zo was de Viëtnam oorlog in de VS illegaal, maar de rechtbank trad niet op. Burgerprotest was nodig om dit aan te kaarten.

Bij maatschappelijke verandering is zowel vernieuwing nodig via de inbreng van jongeren (‘natality’), als de wijsheid van wie weg gaat gaan (‘mortality’). De Grootouders zijn goed geplaatst om de band te leggen tussen verleden, heden en toekomst.

Bij BO is het belangrijk de morele autoriteit en waardigheid te behouden: de vorm van de praktijk moet deel zijn van de boodschap. Geweldloos verzet maakt repressie moeilijk, ‘civility’ gaat geweld tegen. You pierce the heart, not the mind. Dat is op die wijze ook een politiek strategische houding. Ze citeert Gandhi: ‘Als je bereid bent goede wetten te aanvaarden, mag je waar nodig burgerlijk ongehoorzaam zijn.