Illustratie: De zwarte zaterdagen vallen dit jaar op 31 juli en op 7 augustus
Deze maand bedraagt de gemiddelde CO2-concentratie in de atmosfeer 418,94 ppm. Daarmee zijn we met vlag en wimpel de grens gepasseerd van een 50% hogere concentratie dan vóór de Britse industriële revolutie. Dat dit zou gebeuren was in het begin van het jaar al voorspeld door de Britse meteorologische dienst.
Ondanks corona en de dreiging van de deltavariant, is de behoefte aan vakantie niet te stuiten. Al CO2-uitstotend rijdt of vliegt men ‘de vrijheid’ in het Zuiden tegemoet. Zwarte zaterdagen, het summum van een verkeersopstopping, worden voor lief genomen. Een groot aantal verkeersaders slibben dicht. Ongelukken zorgen voor de nodige slachtoffers en verdriet bij de achterblijvers. Hoeveel dieren het slachtoffer worden van deze jaarlijkse volksverhuizing is mij onbekend.
De coronacrisis hakt nog steeds zwaar in op onze maatschappij. Onze wereld staat erdoor op zijn kop. Lange aanvoerlijnen van allerlei producten blijken kwetsbaar te zijn. Er hoeft maar één containerschip een weekje vast te zitten in het Suezkanaal en je kunt fluiten naar je nieuwe elektrische fiets of step. Lang leve de globalisering.
De coronacrisis blijkt maar moeilijk onder de knie te krijgen. Dat ondanks onze enorme wetenschappelijke en technologische kennis en kunde. In mijn dorp rinkelt de kassa van Pfizer oorverdovend. Ook regent het onderscheidingen voor deze vlijtige farmareus. En buitenlandse bezoekers zorgen voor de nodige mediamomenten. Maar meewerken aan een ambitieus lokaal klimaatplan… dat zat er niet in. Het zou fijn zijn als men echt lessen trekt uit deze pandemie en die gebruikt om de klimaat- en biodiversiteitscrisissen aan te pakken. En dat kan alleen maar door onze westerse welvaartmaatschappij te hervormen.
The Planets
Voor ons is het vaste prik om op zondagavond naar de serie The Planets op Canvas te kijken. Het is een uiterst boeiende BBC-reeks over het zonnestelsel waarin wij leven, gepresenteerd door de energieke deeltjesfysicus professor Brian Cox. Hij neemt je mee op een avontuurlijk reis door het zonnestelsel. Dankzij de indrukwekkende ontwikkelingen in de ruimtevaart van de laatste 60 jaar is dat een fascinerende reis door de ruimte en de tijd. Het voert ons langs de acht planeten, de planetoïdengordel, de honderden manen, tot aan de verste grenzen van dit zonnestelsel. Allemaal worden ze bijeengehouden door de zwaartekracht van de zon. Dat is al ruim 4,5 miljard jaar het geval. Het verhaal van het zonnestelsel dat we vandaag kunnen vertellen leest als een spannend jongensboek. Planeten veranderden van plaats, veegden delen ervan schoon. Het brengt ons naar afgelegen plaatsen waar wellicht leven aanwezig is. Prachtige serie, indrukwekkende beelden.
De zon heeft in de lange geschiedenis van de aarde voor de nodige klimaatveranderingen gezorgd en doet dat nog steeds. Maar wel op het tempo dat bij de oerkrachten van de natuur past. De veranderingen in de afgelopen 600 miljoen jaar kun je heel goed lezen in het boek van de geschiedenis van de aarde. In het begin ontbreken er soms hele pagina’s of zelfs hoofdstukjes. Maar nieuwe technieken en technologie hebben het in de afgelopen decennia mogelijk gemaakt de laatste hoofdstukken ervan met steeds meer detail te lezen. Isotopen en DNA vertellen verhalen van ongeziene werelden. Zo ontcijferen we de details van vele klimaatveranderingen, van inslagen van grote en kleinere meteorieten, van gigantische vulkaanuitbarstingen, van het uitsterven van de dino’s, van insecten in fossiele drollen en van de complexe, soms verrassend erotische ontstaansgeschiedenis van de mens.
Oceaanboringen
Ruim 40 jaar geleden vond er in de Bilderdijkkamer van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen aan de Kloverniersburgwal 29 in het hartje van Amsterdam, een gesprek plaats. De toenmalige directeur van de Akademie en de invloedrijke directeur van wat men nu de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek noemt, bespraken een gerucht. Ik vond het een vreemde situatie. De sfeer was niet slecht, maar zeker niet goed. NWO-directeur Bob van Lieshout wees zijn collega er op dat iemand op zijn instituut beweerde dat Nederland lid kon worden van het ook toen al prestigieuze, internationale oceaanboringenprogramma met het beroemde boorschip JOIDES Resolution, van de Amerikaanse National Science Foundation. In zijn ogen was dat klinkklare onzin.
Mijn directeur keek mij aan en zei: Nou Jan, leg dat dan maar eens uit. Dat heb ik dan maar gedaan. Tot mijn verbazing sloeg de stemming om en pakte Van Lieshout, die ook vice-president van de toenmalige European Science Foundation (ESF) in Straatsburg was, het idee op. Er volgden tientallen vergaderingen en uiteindelijk brachten een groot aantal ’kleine’ Europese landen, waaronder België, Italië, Nederland en Noorwegen, gezamenlijk het forse lidmaatschapsbedrag op. Dat allemaal onder auspiciën van de inmiddels opgeheven ESF. Ook nu nemen al die landen nog deel aan dat uiterst succesvolle en innovatieve internationale onderzoeksprogramma (iodp.org).
En dit brengt me dan bij de kop van dit verhaal over klimaatverandering. Twee jaar geleden verscheen er in Science Advances een opvallend verhaal over computersimulaties waaruit zonneklaar blijkt dat wij CO2-kampioenen zijn. In een andere iets latere publicatie wordt ingegaan op de belangrijkste veroorzakers of ‘drivers’ van natuurlijke klimaatveranderingen. Die verlopen overigens op een heel andere tijdschaal dan de klimaatverandering die wij sinds de het begin van de Britse industriële revolutie, de grootste economische omwenteling uit de menselijke geschiedenis, zo’n 260 jaar geleden, hebben veroorzaakt. In de aanloop naar COP-26 in november in Glasgow, is het interessant hierop nog eens terug te komen. Wat is het geval?
67 miljoen jaar klimaatverandering
In een vurige flits en met een geweldige knal veranderende de wereld van de dino’s. Met een snelheid van ruim 72.000 kilometer per uur sloeg een 10 kilometer grote meteoriet in de zeebodem voor de kust van het huidige Mexicaanse schiereiland Yucatán, in. Kolossen van 40 ton waadden door moerassen op zoek naar voedsel, Tyrannosaurus rex, de afschrikwekkende held uit Steven Spielbergs blockbuster Jurassic Park uit 1993, was op zoek naar een hapklare brok. Talloze eieren met jonge dino’s kwamen uit en genoten nog even van een wel heel kortstondig leven. Na de inslag brak letterlijk de hel los. Dantes hel was er niets bij! Vuurstormen, een nucleaire winter, mega-tsunami’s, een snel verzurende oceaan. Het was er allemaal. Maar liefst 76% van het leven op aarde stierf in deze vijfde massa-extinctie in een oogwenk uit. In 2019 heeft men zelfs deze dramatische dag, een verschrikkelijke kantelpunt in de geschiedenis van de planeet, in detail gereconstrueerd. Maar goed dat we er niet bij waren!
Maar het leven gaat door en herstelt zich. Nieuwe biodiversiteit ontstaat en uiteindelijk ontstaan zo’n 7 miljoen jaar geleden de eerste mensachtigen. Er zijn veel mensensoorten geweest die vaak ook tegelijkertijd leefden. Maar op een of andere manier zijn wij, Homo sapiens mens nog de enige levende soort. De naam, die we zelf bedacht hebben, betekent overigens de ‘verstandige mens’. Daar zet ik toch regelmatig vraagtekens bij als ik zie hoe we met anderen en de natuur omgaan.
In de oceaan wordt dag na dag, jaar na jaar sediment met sporen van het leven van dat moment, afgezet. Nieuwe hoofdstukken werden aan het boek van de geschiedenis van de aarde toegevoegd en worden dat nog. Tientallen jarenlang heeft de JOIDES Resolution boorkernen uit de oceaanbodem tevoorschijn gehaald. Hierin bevinden zich de samengeperste restanten van organismen die tientallen miljoenen jaren geleden zijn gestorven. In die schelpjes zitten boodschappen verborgen met informatie over de zee waarin ze leefden. Die informatie kunnen we tegenwoordig ontcijferen. Ze vertellen ons een fascinerend verhaal over de natuurlijke klimaatveranderingen sinds die ene reuzeknal zo’n 66 miljoen jaar geleden.
Tientallen jaren hebben de geologen zitten puzzelen om het klimaatverhaal van de afgelopen 66 miljoen jaar boven water te krijgen. Hieruit blijkt dat er na die meteorietinslag vier verschillende klimaattoestanden zijn te onderscheiden, die ze Hothouse, Warmhouse, Coolhouse en Icehouse hebben genoemd. In de eerste situatie was de gemiddelde temperatuur 10oC hoger dan nu en in een Warmhouse situatie is dat 5oC. Hierbij zijn klimaatmodellen gebruikt die de gemiddelde temperatuur tussen 1961 en 1990 als referentiepunt nemen. De vier grote klimaattoestanden duurden vaak miljoenen tot tientallen miljoenen jaren. Binnen elk ervan zijn er ritmische klimaatvariaties, de Milankovitch-cycli, te zien. Die worden door veranderingen in de baan van de aarde om de zon veroorzaakt.
De Servische wiskundige Milutin Milanković (1879-1958) heeft er in zijn computerloze tijd, vele jaren aan gerekend. Hij onderscheidde drie astrologische cycli van respectievelijk 100.000, 41.000 en 21.000 jaar. Ze worden veroorzaakt door veranderingen in de omloopbaan (of excentriciteit) van de aarde om de zon, door de verandering van de hoek van de aardas ten opzichte van die omloopbaan (obliquiteit) en door de precessie van de aardas. Deze cycli zijn het gevolg van de aantrekkingskracht tussen de verschillende hemellichamen in het zonnestelsel. Het ritme van eb en vloed is overigens ook het gevolg van de aantrekkings- of zwaartekracht van de aarde en de maan. Belangrijk is dat we ons realiseren dat ook de aarde een onderdeel is van een groter geheel: het zonnestelsel.
Om deze signalen in het gesteente te kunnen zien zijn boorkernen nodig van hoge kwaliteit en met een hoge resolutie. Alleen dan zijn de signalen van lang vervlogen klimaten, vastgelegd in de schaaltjes van microscopisch klein plankton, op te sporen. En die maken het dan weer mogelijk om de klimaatschommelingen in het sediment te koppelen aan de Milankovitch-cycli. Zijn theorie was tot 1976 zeer omstreden. Hij heeft het zelf nooit meegemaakt dat die werd geaccepteerd en, zoals hij het had voorspeld, werd aangetoond in fossiele afzettingen.
Uit het onderzoek bleek ook dat de reactie van het klimaat op die variaties in de baan van de aarde om de zon, sterk afhangen van andere factoren zoals de hoeveelheid broeikasgassen en de omvang van polaire ijskappen. De meeste grote klimaatveranderingen in de afgelopen 66 miljoen zijn veroorzaakt door veranderingen in de hoeveelheid broeikasgassen zoals CO2 en methaan. En daarmee zijn wij nu juist op een ongelooflijke schaal aan het experimenteren. Dat doen we al ruim twee eeuwen, maar vooral in de afgelopen 60 jaar. De vraag is dan ook: wanneer en hoe slaat de natuur terug?
Homo economicus is kampioen vervuiling.
Het waren twee berichten die me deden besluiten hier aandacht aan te geven, het ene nog bizarder dan de andere. We weten allemaal uit de media dat het bloedheet is geweest aan de Canadese en NW-Amerikaanse kust van de Stille Oceaan. Mensen werden opgevangen in grote gekoelde ruimtes, terwijl het kwik tegen de 50oC liep. Bosbranden legden weer de nodige dorpen in as. De schade voor de natuur is groot. Hoe groot weten we niet. Maar mensen die verkoeling aan het strand zochten werden onaangenaam verrast door de stank van rottend vlees. Miljarden mosselen in het ondiepe, getijdenwater waren bij eb, door de extreme temperatuur levend gekookt. Waar je ook kijkt zie je tienduizenden dode kokkels, zeesterren, zeepokken en slakken op de rotsen. Ook dat is een ramp want mosselen leveren ecosysteemdiensten, zijn onderdeel van de voedselketen en dienen ook als voedsel voor de mens.
Het andere bericht was een grafiek waarin de ontwikkeling van het CO2-gehalte in de atmosfeer tegen een aantal andere kenmerken wordt afgezet. De bovenste, blauwe grafiek laat de natuurlijke klimaatcycli zien, met een lange reeks van koude ijstijden en warme tussenijstijden. De tweede, middelste, roze grafiek die mijn aandacht trok, toont het CO2-gehalte in de atmosfeer. De huidige situatie vormt een eenzame top die ver uitsteekt boven alle andere pieken. De onderste, groene grafiek laat de mondiale temperatuur zien gerelateerd aan de gemiddelde temperatuur vóór de Britse industriële revolutie. De gekleurde lijnen zijn het resultaat van modelberekeningen, terwijl de zwarte lijn berust op gegevens van ijskernen. Het is de situatie in 2018. Ondertussen is de situatie verslechterd: de temperatuurstijging in de onderste grafiek is nu 1,2 oC en het CO2-concentratie nadert nu de 420 ppm.
Op de x-as is de tijd van 3.000.000 jaar weergegeven. Die periode eindigt bij nul, maar die verschuift uiteraard elke dag. Dat kun je op zo’n tijdschaal niet zien. Het dunne streepje geeft dan al gauw meerder honderden jaren aan. De toename ervan tijdens ons leven is niet te zien. Zo is de CO2-concentratie in 1952 een punt wat lager op dezelfde lijn. Maar dat was wel de tijd waarin ik evenals velen van u, niets vermoedend naar de lagere school liep of als je geluk had fietste. Als je daar over nadenkt verbaas je je erover dat de menselijke activiteiten in zo’n ontzettend korte tijd zoveel schade hebben aangericht aan het milieu.
In het gefrommel bij de nullijn gaan ook het einde van de laatste ijstijd en de overgang naar weer een warme periode schuil. Tijdens de laatste koude periode, ongeveer 12.900 jaar geleden, daalde de temperatuur bij ons met gemiddeld 5oC. Maar rond 11.500 sloeg het klimaat plotseling om. Binnen enige tientallen jaren werd het gemiddeld 7 tot 10 oC warmer. Dat is het begin van wat geologen het Holoceen hebben genoemd, wat ‘geheel nieuw’ betekent. In die tijd ontstond het Nederlandse en Vlaamse kustlandschap, vonden er landbouwrevoluties plaats, ontwikkelden zich steden, werden oorlogen uitgevochten en werd onze geschiedenis geschreven, Maar in de afgelopen 60 jaar hebben we met zijn allen iets nieuws toegevoegd: we zijn onbetwiste CO2-uitstootkampioenen.
Coronacrisis en klimaatnoodtoestand
Vorige week kreeg ik in het uitstekend georganiseerde vaccinatiecentrum om de hoek, mijn tweede AstraZenica vaccinatie. Het was even zoeken om mij als buitenlander in de administratie te vinden. Uiteindelijk lukte het in de kruispuntbank. Dit probleem herhaalde zich bij het verlaten van het centrum. Vriendelijke vrijwilligers loodsten je op een vlotte en opgewekt manier door de prikfaciliteit. In de wachtkamer kreeg ik stoel 13.
Opzij, opzij, opzij, maak plaats, maak plaats, maak plaats, we hebben ongelofelijke haast.
Herman van Veen, 1979
Toch is de coronacrisis nog niet voorbij. De deltavariant – er is nog veel plaats in het Griekse alfabet – rukt alweer op. De pandemie blijft duidelijk maken dat het ‘oude normaal’ kwetsbaar en gevaarlijk is. Van alle kanten wordt er voor gepleit de wereld na corona beter te maken. Hiervoor zijn gedragsveranderingen een bittere noodzaak. Dat blijkt voor sommigen, van hoog tot laag, moeilijk te verteren. Hoewel de tijd dringt en uitstelgedrag het prijskaartje alleen maar hoger maakt, is er nog wel degelijk een mogelijkheid het tij te keren. Als we willen kunnen we er nog steeds iets aan doen. Maar dat vergt ook moedige politici en CEO’s, want de ingrepen, uitdagingen en kansen zijn fors en het wordt steeds maar duurder als we maar blijven wachten. Eigenlijk gaat het om een verzekeringspremie die we nu betalen voor de toekomst van onze kleinkinderen.
In december van het vorige jaar werd er een onafhankelijk rapport gepubliceerd over de financiële toezeggingen in het kader van de klimaatverandering. Ze zijn gemaakt na de grotendeels mislukte COP in Kopenhagen en bevestigd in het Akkoord van Parijs. De afspraak was dat vanaf 2020 jaarlijks US$ 100 miljard beschikbaar zal zijn om minder ontwikkelde landen een faire kans te geven door de klimaatnoodtoestand te komen. Ook zij hebben zoals China en India zeggen, recht op de welvaart van de rijke Westerse landen. Die hebben hiervoor dan wel uitbundig gebruikt gemaakt van vervuilende, fossiele brandstoffen. Ze staan daarmee aan de wieg van de huidige klimaatnoodtoestand. Die toezegging vormt het financiële cement van het akkoord.
Het bedrag wordt, mede door de coronacrisis, bij lange na niet gehaald. Het is een van de problemen die in Glasgow moeten worden ontmijnd. Er zijn heldere afspraken over de verschillende private en overheidsfinancieringsbronnen nodig. VN-secretaris-generaal António Guterres heeft alvast een aantal suggesties gedaan voor een duurzame, inclusieve wereld na de coronacrisis: investeer in duurzame banen en bedrijven, red geen vervuilende industrieën, stop subsidies voor fossiele brandstoffen, maak een klimaattoets bij alle financiële en beleidsbeslissingen en werk samen naar een eerlijke en inclusieve CO2-neutrale economie.
Als grootouders werken we hieraan. Samen met Climate Express fietsen we van 6-9 oktober langs de verwachte kustlijn in 2100. De tocht voert door het nu nog mooie Vlaamse land, van Poperinge naar Antwerpen. Laten we hopen dat wij en onze gekozen leiders, slim genoeg zijn om er voor te zorgen dat dit mooie land blijft zoals het is. Als grootouders gaan wij daarvoor in het belang van onze kinderen en kleinkinderen. Geef hen en andere generaties een goede toekomst.
JHS/15-07-2021
Reactie toevoegen