De aarde is een waterplaneet. De oceaan is cruciaal wegens haar belangrijke en gratis ecosysteemdiensten. Zo komt de helft van de zuurstof die het landleven inademt, inclusief wijzelf, van de oceaan. Toch beschouwen wij de oceaan als ons afvalputje, waaruit we tegelijkertijd – uiteraard vervuild – voedsel vissen. © Jan Stel.
De Sint-Pieterskerk heeft ondertussen de GAIA-globe uitgespuwd. Het was de afgelopen maand een komen en gaan van vooral scholieren die haar hebben bewonderd. Ook grootouders met hun kleinkinderen brachten regelmatig een bezoek aan GAIA. Allemaal zijn ze onder de indruk van de schoonheid van ons planetaire thuis, dat we delen met miljarden andere organismen. Maar de eeuwenoude kernvraag blijft: kiezen we voor de harmonie van Gaia of de destructie van Medusa?
De aarde is een waterplaneet
Zoals de GAIA-foto laat zien is de oceaan hét kenmerk van de aarde. Ze beslaat bijna 71% van haar oppervlak. Ze bevat 40 keer zoveel koolstof dan de atmosfeer. De oceaan reguleert het klimaat en het weer. De oceaan houdt de aarde koel en neemt de overtollige warmte en CO2 van onze activiteiten op. Omdat warmer water uitzet, is de oceaan verantwoordelijk voor circa 40 % van de zeespiegelstijging, terwijl de opname van ons CO2-afval leidt tot verzuring ervan. Hierdoor worden mariene ecosystemen bedreigd en komen ecosysteemdiensten onder druk te staan. De biodiversiteit in de oceaan is ongekend en veel groter dan die op het land. De oceaan levert ons een groot aantal gratis ecosysteemdiensten, zoals voeding, transport, medicijnen, recreatie en hernieuwbare energie. Toch gebruiken wij de oceaan nog steeds als ons afvalputje, waardoor de oceaan verandert.
De waterkringloop beschrijft de beweging van water in en aan het oppervlak van de aarde. Water is voortdurend onderweg en verandert van toestand: van vloeibaar naar damp en ijs en terug. De waterkringloop is tenminste vier miljard jaar oud. Regen, tijdelijk geleend oceaanwater, brengt allerlei voedingsstoffen mee terug naar de oceaan. Dat was en is cruciaal voor de ontwikkeling van het leven op de planeet.
De GAIA-foto, waarop u bijna uitsluitend water en wolken ziet, drukt ons nog eens op de feiten. De aarde is een waterplaneet. De oceaan is het hart van de natuurlijke waterkringloop. Door onze extreme vervuiling is deze kringloop, evenals die van koolstof en andere natuurlijke kringlopen, ernstig verstoord. Wij tergen de negen planetaire grenzen van de planeet waarop we leven. Dat heeft ongeziene gevolgen.
Aan de rand van deze GAIA-foto zien we bruine vlekken die wij continenten noemen en die we in landen en machtsblokken hebben verdeeld. De ruimtevaart heeft gezorgd voor een revolutie in ons denken over ons unieke planetaire tehuis. Evenals de octopus en de walvis in de oceaan, de vogels in de lucht en de kanariepiet in een kooitje, zijn wij een evolutionair product van het leven op deze planeet. Waarbij ik het uiteraard niet heb over dat kooitje. Dat is een product van onze industriële revolutie.
De oceaan als afvalput
De oceaan neemt 90% van onze extra warmte en 26% van onze CO2-uitstoot op. Dat kan niet eindeloos doorgaan. Wij kunnen niet voortdurend de planetaire grenzen van de aarde overschrijden. De snelheid waarmee de oceaan opwarmt, is in de afgelopen 20 jaar verdubbeld. In de afgelopen eeuw is de bovenste 2000 meter ervan 0,6oC opgewarmd. Dit uit zich in hoge oppervlaktetemperaturen en steeds meer hittegolven in de oceaan, waardoor ecosystemen veranderen. In 2024 was de Middellandse Zee bijzonder warm met als gevolg zware regenval in Oost- en Midden-Europa en Valencia. De geschatte schade bedraagt respectievelijk €2-3 en €30-30 miljard.
Wie betaalt de prijs voor de wereldwijde klimaatcrisis? Niet de fossielebrandstoffen-industrie die de winst opstrijkt en nog steeds door de belastingbetaler wordt gesubsidieerd, terwijl hun verslavende producten verwoestingen aanrichten. Volgens het Internationaal Monetair Fonds kreeg de sector in 2022, als gevolg van de Russische invasie in de Oekraïne, wereldwijd circa $7000 miljard aan directe ($1200 miljard per jaar) en indirecte subsidies. De laatste hangen o.a. samen met de sociale- en milieukosten van hun activiteiten.
In 2023 waren de indirecte subsidies ongeveer gehalveerd, omdat de overheidssteun aan de getroffen burgers wegviel. VN secretaris-generaal António Guterres wil daarom een verbod op reclame voor de fossiele industrie. Wij spelen immers Russische roulette met onze wereld en met de planeet. En de (super)rijken? Volgens Oxfam heeft de rijkste 1% op 10 januari hun CO2-budget al opgebruikt, terwijl de armste 50% van de wereldbevolking er drie jaar over doet om diezelfde uitstoot te produceren!
Aanklacht 2 – biodiversiteitsverlies
Het verlies aan biodiversiteit is de tweede crisis binnen de ermee verbonden planetaire crisis die wij door onze manier van leven veroorzaken. Door onze menselijke activiteiten neemt de biodiversiteit snel af, o.a. door overbevissing en habitatverlies, net zoals op het land door de ontbossing voor de landbouw. Bovendien leidt onze klimaatverandering tot woestijnvorming in bijvoorbeeld het Europese Middellandse Zeegebied en heeft het verlies aan biodiversiteit gevolgen voor onze voedselvoorziening en onze toegang tot schoon water.
In 2022 bereikte de VN-biodiversiteitstop (COP15) in Canada een akkoord over de bescherming van de natuur en de biodiversiteit. Er zijn ook afspraken gemaakt over meer financiële steun voor de ontwikkelingslanden. Op COP16 in Columbia, die in november 2024 plaatsvond, zouden de financiële afspraken worden uitgewerkt. Dat is niet gelukt. Door het ongeziene, brutale lobbywerk van bedrijven, raakte men het niet eens over de manier waarop de mondiale uitgaven voor het redden van de natuur konden worden verhoogd tot 200 miljard per jaar in 2030. Vergelijk dit bedrag eens met de wereldwijde directe subsidies, geld dus, van rond $1200 miljard per jaar aan de fossiele industrie!
Net zoals in het klimaatdebat hebben zowel de rijke westerse landen als de internationale bedrijven hier een ereschuld. Die bedrijven maken immers gebruik van de biodiversiteit of vernietigen ze voor ons voedsel en hun winst. Wel werd er een nieuw fonds opgericht waarin de farma- en cosmetica-reuzen hun bijdragen voor het natuurbehoud kunnen storten. Al met al een uiterst mager resultaat voor een onder grote druk staande biodiversiteit.
Door het lobbywerk van bedrijven raakte men het niet eens over de manier waarop de mondiale uitgaven voor het redden van de natuur konden worden verhoogd tot 200 miljard per jaar in 2030. Vergelijk dit bedrag eens met de directe subsidies van rond $1200 miljard per jaar aan de fossiele industrie!
In maart 2023 werd het nieuwe VN-verdrag voor de bescherming van de biodiversiteit op volle zee (BBNJ) aangenomen. De volle zee is een gemeenschappelijk gebied, een global common, van alle landen in de wereld. Het beslaat de helft van het aardoppervlak. Dit nieuwe verdrag binnen het bestaande Zeerechtverdrag betreft ongeveer 2/3 van het oceaanoppervlak en 95% van het volume ervan. Daar bevinden zich belangrijke nieuwe grondstoffen voor o.a. de farmaceutische industrie en de diepzeemijnbouw. België heeft zich actief ingezet voor het succes van het BBNJ-verdrag, maar heeft het nog steeds niet geratificeerd. De verwachting is dat dit binnen EU-verband tegen juni 2025 wel zal gebeuren. Tenminste zestig landen moeten dat doen om het Verdrag in werking te doen treden.
Aanklacht 3 – ongebreidelde (chemische) vervuiling
Vervuiling is de derde crisis binnen de onderling verbonden planetaire crisis. Vervuiling zit blijkbaar in onze genen en is eeuwen oud. De loodvervuiling van de Romeinen tastte hun verstand aan, waardoor hun IQ licht daalde. Dat doen wij nu veel beter.
We zorgen er nu voor dat ons voedsel gevaarlijke stoffen bevat, zoals plastic, kwik, PFAS en andere ‘forever chemicals’ die hopelijk ooit door de bacteriestam Labrys portucalensis F11 worden opgegeten. Deze maand werd bekend dat de hoeveelheid micro- en nanoplastics in de hersenen van een mens snel toeneemt en nu 0,5% van het gewicht ervan bedraagt. Bovendien is onze lucht zo vervuild dat er, volgens het State of Global Air 2024 rapport, toen 8,1 miljoen mensen aan zijn overleden. Zo bekeken waren die Romeinen slimme mensen.
Planetaire grenzen zijn de grenzen waarbinnen we moeten opereren om duurzaam gebruik te kunnen blijven maken van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet.
Hoewel wij als diersoort een product van de natuur zijn en hoewel we evenals alle andere organismen een onderdeel zijn van het complexe leven op aarde, zijn we deze cruciale relatie door onze technologie uit het oog verloren. Vaak voelen we ons door die technologische verworvenheden heer en meester van de natuur. Daarmee overschatten we onszelf en ons kunnen in hoge mate.
Langzaam maar zeker overschrijden wij alle negen planetaire grenzen. © Stockholm Resilience Centre, Zweden.
Planetaire grenzen zijn de grenzen waarbinnen de mens moet opereren om duurzaam gebruik te kunnen blijven maken van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet. Met de introductie van het concept van de negen planetaire grenzen in 2009, is ook een nieuw begrip geïntroduceerd voor de chemische milieuvervuiling: nieuwe entiteiten. Dit begrip is breder dan chemische vervuiling. Het omvat nieuwe synthetische chemicaliën, zoals plastics, organische verontreinigende stoffen en PFAS, nieuwe vormen van bestaande stoffen, waaronder kernafval, zware metalen en gemodificeerde levensvormen, zoals genetisch aangepaste organismen en andere veranderingen in een natuurlijk evolutionair proces.
In 2023 hebben we zes van de negen planetaire grenzen overschreden en bevinden twee ervan zich in de gevarenzone. Luchtvervuiling en de verzuring van de oceaan dreigen binnenkort ook hun veilige grens te overschrijden. Dankzij het VN Montreal Protocol uit 1987 zit de ozonlaag, inclusief het door ons gemaakte ‘gat’, dan nog als enige in de veilige zone. Dit is vragen om moeilijkheden. In maart 2022 besloten de VN-leden dat er in 2024 een wettelijk bindend VN-Verdrag over plasticvervuiling moest komen. Hierin moet een ‘cradle to cradle‘(wieg tot wieg) aanpak centraal staan. Alle gebruikte materialen van het ene product kunnen dan hergebruikt worden in een ander product. Dat is een fundamenteel andere aanpak van het productieproces dan het huidige. Maar de onderhandelingen van meer dan 170 landen in Zuid-Korea hebben vorig jaar niet tot het gewenste resultaat geleid.
OXFAM-rapport ‘Takers not Makers ‘
Op 20 januari publiceerde Oxfam het spraakmakende rapport Takers not Makers over ongelijkheid. Jaarlijks rapporteert deze organisatie over de gigantische tegenstelling tussen extreme rijkdom en wereldwijde armoede. Uit dit rapport blijkt dat de rijksten het vorig jaar $2000 miljard rijker zijn geworden. Dat is 4 maal het BNP van België in 2021. Tegelijk leeft, volgens de Wereldbank, ruim de helft van de wereldbevolking onder de armoedegrens van $6,85 per dag. Hiervan leven bijna 700 miljoen mensen in de extreme armoede van $2,15 per dag. Dat is een lichte daling ten opzichte van voor de Covidepidemie. De mondiale armoedebestrijding is sindsdien overigens bijna tot stilstand gekomen.
Wij leven in een wereld met twee niveaus. Het is nog nooit zo’n goede tijd geweest om miljardair te zijn. Hun rijkdom is tot ongekende hoogten gestegen, terwijl mensen die over de hele wereld in armoede leven nog steeds met meerdere crises te maken hebben. Ondanks een daling van de mondiale armoedecijfers is het aantal mensen dat leeft onder de armoedegrens nu nog steeds hetzelfde als in 1990. Pervers is dat ondertussen de rijkste 1% bijna 45% van alle rijkdom bezit. Bizar is dat in de huidige (neokoloniale) situatie nog steeds rijkdom vanuit het Zuiden naar de superrijke 1% in het Noorden stroomt met een snelheid van $30 miljoen per uur.
Takers not Makers verscheen op het moment dat het Wereld Economisch Forum (WEF) in Davos plaats vond. Dat is de jaarlijkse hoogmis van de CEO’s van de grootste bedrijven ter wereld, internationale politici, intellectuelen en journalisten. Met zijn allen laten ze gewoonlijk een behoorlijke CO2-uitstootwolk achter. Uit de volgorde van de opsomming van de deelnemers zou je kunnen concluderen dat de CEO’s in de WEF-visie de dienst uitmaken.
Trump, die het te druk had met zijn ‘presidentiële besluiten en decreten show’, sprak de plenaire vergadering virtueel toe. De Washington Post geeft hiervan een gedetailleerd verslag onder de kop Het bepalende thema van Trumps triomfantelijke terugkeer: Oligarchie. Dat doet me aan Poetin denken. Trump gedroeg zich als een Amerikaanse Caesar, een keizer in de 21ste eeuw, die zijn pas onderworpen koningen en prinsen toesprak. Zijn gehoor “inclusief een selectie van invloedrijke CEO’s die Trump vanaf het podium in Davos kruiperige vragen stelden” was bang dat hij “hun winsten zou schaden als ze aan de verkeerde kant zouden staan”, volgens deze krant.
De oeverloze discussie over de bijdrage van de sterkste schouders lijkt op een discussie tussen de eersteklassepassagiers over het menu terwijl de Titanic zinkt.
Bij de federale regeringsvorming heb ik mij vaak geërgerd aan de oeverloze discussie over in welke mate de sterkste schouders moeten bijdragen. In feite is dit een discussie tussen de eersteklassepassagiers over het menu, terwijl de Titanic, een technologisch hoogstandje van die tijd, zinkt. Die ‘ramp’ symboliseert de westerse beschaving met zijn vele uit het midden van de 20ste eeuw daterende instituties, zoals de VN, de Wereldbank, enz., die niet meer zijn aangepast aan de huidige realiteit. Zo bezit de gemiddelde Belg 180 keer meer stemrecht in de Wereldbank dan de gemiddelde Ethiopiër. Wij staan daarom voor een noodzakelijke, ingrijpende systeemverandering, waarbij juist de sterkste schouders eindelijk hun bijdrage leveren en de armoede verdwijnt.
Een paar opvallende conclusie uit het Oxfam rapport zijn:
- In 2024 steeg het totale vermogen van miljardairs met $2000 miljard en met 204 nieuwe miljardairs. Dat is een gemiddelde van bijna vier nieuwe miljardairs per week.
- Elke miljardair zag zijn fortuin gemiddeld met $2 miljoen per dag groeien. Voor de rijkste 10 miljardairs groeide hun fortuin gemiddeld met $100 miljoen per dag.
- De rijkdom van elk van de 10 rijkste mannen is in 2024 gemiddeld met bijna $100 miljoen per dag gegroeid.
- Zelfs als u dagelijks $1000 zou sparen sinds Homo sapiens zo’n 300.000 jaar geleden ontstond, zou u nog steeds niet zoveel geld hebben als één van de tien rijkste miljardairs.
- Wanneer één van de 10 rijkste miljardairs 99% van zijn rijkdom zou verliezen, zou hij nog steeds miljardair zijn.
Niet somberen
De weg van verandering, naar een duurzame samenleving, naar een rechtvaardige toekomst voor de komende generaties is lang en hobbelig. Maar het kan wel als we willen. Naast Urbanus ben ik ook een fan van Ede Staal, een te vroeg overleden Groningse streektaalzanger en dichter. Als grootouder in Puurs, denk ik soms met weemoed terug aan ‘vroeger’ of in mijn Gronings dialect ‘vrouger’. Maar dat dialect begrijpt u niet. Ik zal hem niet citeren. Uit Urbanus zijn liedje De aarde spreekt ook een grote verwondering voor die grote wereldbol in de Sint-Pieterskerk in Puurs: GAIA, de levende planeet, met een nukkige bewoner die zich de verstandige mens noemt. Met zijn refrein sluit ik af:
Oooh grote wereldbol, ik snap er niet veel van.
Het is gewoon een wonder wat je allemaal kan.
Je vliegt maar en je vliegt maar zonder te verdwalen,
je draait maar en je draait maar zonder motor of pedalen.
Goed overzicht van klimaat- en solidariteitsproblemen van onze wereld.
Hoe lossen wij dit hoopvol op ?
Beste Hedwig,
Sorry, dat je even hebt moeten wachten op een reactie op jouw reactie. Ik had het nog al druk met die twee GAIA klaagt aan blogs + de lezing die ik vanmiddag geef voor de lokale OKRA afdeling. In die lezing ga ik ook in op jouw vraag.
Het is een vraag die je steeds meer hoort, omdat de wanhoop alleen maar toeneemt. Wetenschappers vertellen al tientallen jaren wat er, volgens hen, aan de hand is met onze wereld. Hun onderzoek bewijst keer op keer dat we op de verkeerde weg zitten. En dat wil men blijkbaar niet meer horen. Het jaagt je schrik aan. Vandaar de terechte vraag om hoop (= een ander toekomstbeeld dan die we nu creëren).
Instituties zoals de kerk spelen hier terecht op in. De paus met zijn Laudato Si’ encycliek en zijn net verschenen biografie HOOP). In de 14de eeuw (die lijkt op de 21ste eeuw) met de pest, enz., was er uiteraard een wat ander, maar toch wel vergelijkbaar advies.
Dat allemaal naar aanleiding van je vraag om een hoopgevende oplossing (voor de problemen die we zelf hebben veroorzaakt). Mijn antwoord is heel eenvoudig: die HOOP ben jezelf. Wij zijn allemaal kernen van verandering, kiemen van HOOP. En dat is dan ook de basisgedachte achter onze Grootouders, denk ik.
Met vriendelijke groet.
Jan
beste Jan, goed geschreven met dank aan uw helder overzicht zonder doemdenken en toch de nodige urgentie laat zien om in actie te komen en dat zo positief geformuleerd is dat het twijfelende, zoekende, wanhopige mensen een strohalm kan aanreiken of mensen wakker te schudden die eigenlijk beter weten maar ook rondjes lopen met de vraag -wat nu ?- om toch ook nog in actie te schieten. IK stuur het met jouw permissie naar een vriendin die in de NVA is gestapt en wellicht niet beseft hoe precair onze levenssituatie is geworden. Groetjes en schrijf zo voort, naar alle kranten en media. Misschien doe je wel mee. met ons hefboomplan om een zo groot draagvlak te creëren, dat ons zou toelaten een schop onder de kont van onze zwakke politici te geven ? zwakke mensen die nu in koor krakelen dat ze geen draagvlak merken bij de burgers om veranderingen aan te brengen !
Beste Lut,
.
Dank voor je reactie, die ik zeer waardeer. Uiteraard heb ik er geen enkel probleem dat je de blogs doorstuurt naar een vriendin die op de NVA-trein is gesprongend. Het zal wat moeilijk, maar zeker niet minder belangrijk, worden als ze toevallig in de wagon van Zuhal Demir terecht komt. 😊 Dat zou overigens juist een leuke uitdaging zijn.
Met vriendelijke groet.
Jan