Het kerstkindje komt eraan

Seizoensvoorspellingen zijn al maanden voor de zomer een signaal van wat ons te wachten staat. Tussen maart en mei bleek met toenemende waarschijnlijkheid, dat we een bovennormaal warme zomer zullen krijgen. © Europees Centrum voor Weersverwachtingen op Middellange Termijn, ECMWF, 15 maart 2023.

Wellicht denkt u bij het lezen van de titel van dit blog: Gaat het wel goed met die man? Iedereen weet toch dat de kerstman uit het Hoge Noorden, pas in december een paar rendieren van stal haalt om aan zijn hi-ha-ho-tocht naar het zuiden te beginnen? In zijn arrenslee vliegt hij dan over de barre poolzee naar ons land, waar hij cadeautjes uitdeelt aan kinderen. Hij is een geduchte Amerikaanse concurrent geworden van de oude en zeer vertrouwde Sint-Nicolaas op zijn witte paard, die de hoofdrol speelt in het eeuwenoude Sinterklaasfeest. Die komt relaxed met zijn zwarte pieten per stoomboot uit Spanje. Wat er op wijst dat de huidige versie een product is van de Britse Industriële revolutie.

Het gaat in dit blog dan ook niet over die Amerikaanse kerstman of onze vertrouwde sinterklaas met zijn al dan niet gebleekte of beroete zwarte pieten. Het kerstkindje verwijst naar El Niño, een natuurverschijnsel dat, in een wat afgezwakte vorm, drie miljoen jaar geleden ook al bestond. Onze voorouders honderden en tienduizenden jaren geleden maakten er in hun leven ook al kennis mee. Binnen onze klimaatcrisis speelt deze El Niño, evenals de in maart afgelopen La Niña, een belangrijke rol.

Wat is El Niño?

De naam van het verschijnsel hebben we te danken aan Peruaanse en Chileense vissers. Het viel hen op dat in de rijke visgronden voor de kust zo nu en dan, in het plotseling warmere water, geen vis te vinden was. De ansjovis-vissers bleven dan maar thuis. Wat wellicht voor het gezin goed uitkwam want dat gebeurde vaak rond kerstmis, dat in deze Rooms-Katholieke landen een familiefeest is. Hierdoor werd het natuurverschijnsel El Niño, het kerstkindje, genoemd.

Later begonnen wetenschappers het verschijnsel in de door de Duitse ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt ontdekte en naar hem vernoemde zeestroming, te bestuderen. Gewoonlijk is deze stroming door de opwelling van kouder, voedselrijk water voor de Zuid-Amerikaanse westkust, rijk aan zeeleven en dus is er ook veel vis. Dan werd er naar hartenlust op ansjovis gevist en stroomde het geld binnen. Na de Tweede Wereldoorlog nam de geïndustrialiseerde visserij snel in omvang toe. En dat doe je niet straffeloos. De beroemde ansjovisvisserij stortte in het begin van de jaren 1970 in door overbevissing. Dat krijg je als de mens de balans in de natuur doorbreekt en veel meer neemt dan hij voor zichzelf nodig heeft, zoals natuurvolkeren dat doen.

Wetenschappers ontdekten dat de afwisseling van koud en warm water voor de kust van Zuid-Amerika een onderdeel is van een veel groter natuurverschijnsel langs de evenaar in de tropische Stille Oceaan. Dat is de El Niño-Southern Oscillation, ENSO. Het is een verschijnsel dat drie fasen kent: de neutrale of overgangsfase en de warme El Niño en de koude La Niña. Warm en koud hangt samen met de situatie voor de kust van Peru, waar het verschijnsel voor het eerst werd ontdekt.

De drie ENSO-fasen. De kleuren laten de oppervlaktetemperaturen zien, de pijlen geven de windrichting aan, de wolken laten zien waar de neerslaggebieden liggen en de blauwe laag in de oceaan geeft de grens tussen warmer en kouder water, de thermocline of inversielaag, weer. © NOAA-PMEL.

Onder neutrale omstandigheden waait de passaatwind van het oosten naar het westen, dus van Zuid-Amerika af. Warm water wordt hierdoor als op een lopende band naar de kust van Azië en Australië gebracht. Zo ontstaan er in het westen van de Stille Oceaan warmwaterpoelen. Het gevolg ervan is dat het zeeniveau aan de Australische en Aziatische kusten iets hoger is en een paar graden warmer wordt dan aan de Zuid-Amerikaanse kust. Daar zijn ook meer lagedrukgebieden. Het weggewaaide warme oppervlaktewater wordt bij de Zuid-Amerikaanse kust aangevuld door kouder oceaanwater dat voedselrijk is. Dit proces wordt opwelling genoemd. El Niño en La Niña verstoren deze situatie.

Tijdens een El Niño warmt het zeewater voor de Zuid-Amerikaanse kust op, zwakken de passaatwinden onder invloed van het warmere water af en stroomt het warme water aan de andere kant van de oceaan terug naar het oosten. Dat is de warme fase van ENSO. In een La Niña situatie, de koudere ENSO-fase, gebeurt grofweg het omgekeerde. Binnen ENSO hebben kleine veranderingen grote gevolgen voor de natuur en daarmee ook voor de menselijke activiteiten. Ook in Europa, al liggen we, zoals als onze weerman Frank Deboosere steeds opmerkte, niet aan de Stille Oceaan. Uiteraard zijn de gevolgen hier minder dan in Australië, maar ze zijn er wel degelijk. En wat onze klimaatcrisis betreft is elke opwarming, waar ook ter wereld, een probleem voor iedere wereldburger.

Is een El Niño voorspelbaar? Jazeker!

In feite komt het ENSO-verschijnsel neer op het verplaatsen van een warme waterbubbel van oost naar west en andersom, langs de tropische Stille Oceaan. En dat heeft grote gevolgen voor de eraan gekoppelde onderste laag van de atmosfeer, waarin het zich afspeelt. ENSO, de sterkste jaarlijkse klimaatfluctuatie ter wereld, is één van de regionale verschijnselen in en boven de oceaan. Vergelijkbare interacties vinden plaats in andere delen van de oceaan. Die hebben wij vijf verschillende namen gegeven. In werkelijkheid is er maar één grote oceaan die ongeveer 71% van het aardoppervlak beslaat. Voorbeelden hiervan zijn de Arctische en Noord-Atlantische Oscillatie, die van grote invloed zijn op het klimaat en het weer bij ons.

Waarnemingssystemen van klimaatfluctuaties in de tropische Stille Oceaan voorkomen, door de voorspellingen, veel sociaal leed en leveren economische winsten op. © NOAA-PMEL.

Tussen 1985 en 1995 werd er door de VS een monitoringsnetwerk langs de evenaar in de Stille Oceaan opgezet en onderhouden. Zo wordt er informatie verzameld over de interacties tussen de oceaan en de atmosfeer. Dat is het TAO-netwerk, waarbij TAO Tropical Atmospheric Ocean betekent. In 2000 begon ook Japan bij te dragen in de kosten en werd het netwerk omgedoopt tot het TAO/TRITON-netwerk. TRITON is het door Japan gefinancierde en onderhouden Triangle Trans-Ocean Buoy Network dat in het westelijke deel van de Stille Oceaan ligt. Er zijn nu ook speciale waarnemingsnetwerken in de Atlantische oceaan (PIRATA) en in de Indische Oceaan (RAMA). De laatste is vooral van belang voor het voorspellen van de moesson, waarvan een derde van de wereldbevolking afhankelijk is. Gezamenlijk zijn ze onderdelen van het Global Oceaan Observing System, GOOS, dat in maart 1991 door de Intergovernmental Oceanographic Commission (IOC) van UNESCO werd opgericht.

Maar de technologische ontwikkelingen om de oceaan te monitoren gaan steeds door en worden steeds beter. Satellieten geven overzichten van de oppervlaktetemperatuur van de oceaan terwijl de duizenden onderwaterrobots van het internationale ARGO-waarnemingssysteem de eerste twee kilometer ervan verkennen. Toch is er in april begonnen met het updaten van het TAO/TRITON systeem door de VS, Japan en China. De kosten van de nieuwe boeien in het Amerikaanse TAO netwerk bedragen US$ 23 miljoen. Over de vervanging en de financiering van het TRITON-netwerk wordt nog driftig gediscussieerd tussen Japan en China. Als alles in 2027 klaar is, zal de temperatuurstijging van het water in de oceaan, dat een cruciaal signaal is, nog gedetailleerder in kaart worden gebracht. Het gevolg is dat de voorspelling van een El Niño (en een La Niña) sterk zullen verbeteren. Dat zal grote sociale- en economische ‘winsten’ opleveren.

Na een uitzonderlijke, hardnekkige, driejarige koude La Niña, die de steeds maar doorgaande klimaatopwarming enigszins verhulde, is het systeem nu snel aan het kantelen naar een nieuwe warme El Niño. In maart liet de Wereld Meteorologische Organisatie officieel weten dat die taaie, koude La Niña voorbij is. We belanden even in een kortdurende neutrale situatie, die op 8 juni al overging in de warme El Niño fase. Volgens de South China Morning Post van 16 juni, zien we in China daar nu al de eerste gevolgen ervan. Noord-China zucht onder de eerste hittegolven, terwijl er in Zuidelijk China grote wateroverlast wordt verwacht. Hittegolven vreten door de vele airco’s energie. In China wordt die energie, naast een zeer snelgroeiend aandeel van de groene energie, ook nog steeds opgewekt met steenkool en (Russische) olie. Dat leidt dan weer tot een hogere CO₂-uitstoot, waarvan we de gevolgen ook hier ondervinden.

Invloed van onze klimaatopwarming

De afgelopen drie jaar was er een uitzonderlijk lange, koude La Niña. Hierdoor werd onze opwarming van het klimaat wat gemaskeerd. Helaas bouwen we, ondanks het Klimaatverdrag van Parijs in 2015 en ondanks de uit China afkomstige coronapandemie (2019-2023), gestaag voort aan het versterken van onze klimaatcrisis. Sinds Parijs is het CO₂-gehalte in de atmosfeer gestegen van 414.7 ppm in mei 2015 naar 422.78 ppm op 4 juli 2023.

Ondanks prachtige verhalen en beloften van politici en CEO’s van de grote bedrijven gebeurt er veel te weinig. Erger nog, de winsten van olie- en gasindustrie in de afgelopen anderhalf jaar zijn ongezien, evenals hun beloften. De reactie van de politiek hierop zijn praatjes die geen gaatjes vullen. Ze stellen, zeker in Vlaanderen met klimaatminister Zuhal Demir op kop, helemaal niets voor. De aandeelhouders ontvangen veel malen meer geld dan de burgers via de met veel bombarie aangekondigde nieuwe belasting op deze superwinsten. Als burger en belastingbetaler vraag ik me af wie er eigenlijk de baas is in veel landen: de democratisch verkozen politici of de CEO’s van de grote bedrijven? De laatste kunnen de politiek met lobbywerk van een paar miljoen, bewegen om hen miljarden meer te laten verdienen.

Mei 2023 was de op drie na warmste meimaand in 174 jaar. In die maand lag de gemiddelde mondiale temperatuur 0.97°C boven het gemiddelde van 14.8°C in de 20^ste eeuw. Tegelijkertijd warmde het oceaanwater snel op, wat een signaal is dat er een El Niño op komst is. Het kantelpunt voorde mondiale opwarming ligt ongeveer 50 jaar geleden. De oliemaatschappijen wisten wat ze deden, maar namen het risico uit winstbejag, zonder overleg met de maatschappij. Dat is misdadig.© NOAA.

Onze negen kleinkinderen zijn allemaal geboren in de afgelopen zeven jaar, de leeftijd van mijn oudste kleinzoon Sergio. Zijn vader is geadopteerd uit Bolivia en heeft hem zijn eigen naam van voor de adoptie gegeven, samen met die van mij en van de vader van zijn vrouw. Tja, daar sta je dan als kersverse opa. De tijd vliegt inderdaad. De jongsten hebben net leren lopen, een paar van de anderen halen hun zwemdiploma’s en de oudsten gaan naar school. Wat een genot. Wat zien we ze graag. Het is heerlijk om ze te zien opgroeien. En dat overkomt heel veel grootouders. Zo zijn er bijna 1,4 miljoen grootouders in Vlaanderen en ruim 94 miljoen in de Europese Unie. Samen staan ze sterk in de strijd voor een duurzame wereld voor de komende generaties, voor klimaatrechtvaardigheid.

Met zijn allen zijn we bezorgd over hun toekomst, waarvoor een duurzaamheidstransitie nodig is naar een meer rechtvaardige wereld zonder de gigantische vervuiling van nu. Het is immers die vervuiling van de atmosfeer, het land en de oceaan die hebben geleid tot de klimaatcrisis, het biodiversiteitverlies en de chemische vervuiling van onder andere de snel opwarmende en verzurende oceaan. We vergeten vaak dat een kwart van onze CO₂-uitstoot in de oceaan terecht komt, evenals 90% van de opwarming. De oceaan is onze afvalput, die we dan ook nog eens geïndustrialiseerd leegvissen. Maar door al die warmte smelten de polaire ijskappen steeds sneller af en verminderen de zee-ijsgebieden bij de polen razendsnel. En dat alles leidt ertoe dat de wereld op zijn kop wordt gezet door onszelf. Onze besluiteloze en niet bekwame politici staan erbij en kijken ernaar, maar doen niets.

Als opa en oma maken we ons grote zorgen over hun toekomst in de snel veranderende wereld van ONZE klimaatcrisis. Het is niet dat de wereld vergaat, zoals men tijdens de grote crisissen aan het einde van de Hoge Middeleeuwen dacht. In de waanzinnige, door de kerk geïndoctrineerde, veertiende eeuwse maatschappij waren milieurampen, zoals de runderpest en de ook uit China afkomstige pestepidemieën, straffen van hun God. Ze hertekenden de kaart van Europa. Ongeveer de helft van de Europeanen van toen vonden een verschrikkelijke dood. En wat deed de toenmalige overheid? De grote Europese landen van toen, Frankrijk en Engeland voerden oorlog. Middenin die door klimaatveranderingen ontstane crisis, vochten ze notabene een honderdjarige oorlog (1337-1453) uit. Wie verzint zoiets? Waar is de ‘verstandige mens’, Homo sapiens? Waarom doet mij dat aan Poetin en vele anderen denken?

Hoewel het nog niet absoluut duidelijk is of de El Niño waarin we nu zijn terechtgekomen, een zwak of een sterk fenomeen zal worden, vrezen sommige onderzoekers voor het laatste. Als dat inderdaad het geval is dan zorgt die sterke El Niño alleen al voor een mondiale opwarming van 0,2^oC. En dat komt bovenop de opwarming die wij door ONZE klimaatverandering veroorzaken! De gedroomde grens van 1,5 ^oC zal als sneeuw voor de zon definitief verdwijnen.

Wat er ook gebeurt, de komende El Niño kan een schade van US$ 3000 miljard veroorzaken. Uit onderzoek gepubliceerd in Science van 20 juni, blijkt dat de sterke El Niño’s van 1982 en 1997, respectievelijk een schade opleverden van US$ 4100 miljard en US$ 5700 miljard. Uit een andere publicatie in hetzelfde tijdschrift in september 2022, blijkt dat wanneer er meer dan vijf zware El Niño’s per eeuw voorkomen dit een blijvend effect heeft op de kustecosystemen. Wij komen zo langzamerhand in de buurt van dat getal.

De mens zit, met de grote multinationals en weigerachtige politici die bang zijn voor hun postje aan kop, aan de knoppen van het Systeem Aarde. Gedreven door de verworvenheden van de Britse industriële revolutie en technologische’ vooruitgang’, doen we dat zonder aandacht te schenken aan wat we daarmee de natuur, die we gratis noemen, aandoen. Dat is naïef. We zijn er zelfs zo trots op dat we de tijd waarin we nu leven het antropoceen, het ’tijdperk van de mens’, zijn gaan noemen. Maar hoogmoed komt voor de val. Overal in het nieuws hoort u de verhalen over een onverwachte opwarming van de oceaan, over minder poolijs, over hittegolven boven Groenland en Spitsbergen, enz. Het antropoceen is een fictie. In mijn ogen zijn we het ‘Tijdperk van Frankenstein’ aan het creëren.

VN Duurzaamheidsdoelstellingen

Met de COP28 in Dubai zijn we halverwege de weg naar 2030, waar we ervoor moeten zorgen dat de opwarming aan het einde van de eeuw onder de 2^oC en indien mogelijk onder de 1,5^oC blijft. Dat hebben we met zijn allen afgesproken, maar we doen het gewoon niet. Het ziet ernaar uit dat we vlot in een wereld zullen belanden waar de temperatuur niet onder die grens van 2^oC maar er juist ruim boven zal komen te liggen. Zo krijgt Gent dan eindelijk zijn al eeuwenlang felbegeerde haven aan zee. In rechtszaken tegen overheden wordt dit schuldig verzuim genoemd.

In de Bruidstaart worden alle duurzame ontwikkelingsdoelen uit de drie verschillenden sectoren (biosfeer, samenleving en economie) gerangschikt op grond van hun relatie met voeding, waardoor duidelijk wordt dat onze samenlevingen en economieën zijn ingebed in delen van de biosfeer. Dit in tegenstelling tot de sectorale benadering waarin sociale, ecologische en economische ontwikkeling als afzonderlijke onderdelen worden gezien. Dat is geen holistische benadering van het systeem. © Azote for Stockholm Resilience Centre, Stockholm University CC BY-ND 3.0.

We komen echter niet alleen onze afspraken bij het Klimaatakkoord van Parijs niet na, maar ook met het nakomen van de afspraken over de 17 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen uit 2015, is het dweilen met de kraan open. Uit een tussenrapportage die in april in de VN is besproken, blijkt dat geen van de 17 hoofddoelen wordt gehaald en dat slechts 12% van de 169 ervan afgeleide doelen op schema liggen, terwijl er bij de helft ervan nauwelijks vooruitgang wordt geboekt. Het ergste van alles is dat 30% van de doelen tot stilstand zijn gekomen of ‘gewoon’ zijn teruggedraaid. Ook hier laten onze al dan niet democratisch gekozen leiders het volledig afweten. Sommigen beginnen zelfs gewoon een oorlog.

Onze geïndustrialiseerde industrie rooft vooral voor de achteroverleunende aandeelhouders, het voedsel en de grondstoffen van arme landen die we, de politici dus, zoet proberen te houden met vage beloften die we vervolgens niet nakomen. Onze extravagante westerse levensstijl koloniseert tot op de dag vandaag, zoals David Van Reybrouck in De kolonisatie van de toekomst, benadrukt, de toekomst van kinderen die er niets aan kunnen doen. Kinderen die verhongeren door de door ons veroorzaakte drie grote crisissen van het klimaat, de biodiversiteit en de sluipende vervuiling van de chemische vervuiling. Deze crisissen vormen ook een bedreiging van ons dagelijks leven en de toekomst van onze kinderen en kleinkinderen. We zijn welvaartverslaafden geworden. Doe er wat aan!