In De Afspraak van maandag 19 februari noemde oud-NAVO-secretaris-generaal Willy Claes twee prioriteiten – klimaat en veiligheid – als antwoord op de vraag van VRT-fenomeen Bart Schols: “Kan Europa op het vlak van defensie voor zichzelf zorgen?” Die vraag lokte veel gepalaver uit en ook tijdens het hoogtepunt van de wekelijkse De Afspraak op vrijdag 23 februari met de in Vlaanderen wereldberoemde Ivan De Vadder, babbelde men er lustig op los. Het deed me denken aan de discussie over het menu onder de bevoorrechte eersteklassepassagiers, terwijl het orkestje wellicht nog speelde, op de zinkende Titanic. De twee mondiale prioriteiten van Willy Claes kwamen niet eens aan bod. ‘Nu effe niet’ zal men wel gedacht hebben.
Het is ondertussen al twee jaar geleden dat Poetin Oekraïne binnenviel. De beelden van de vernietiging van een land zijn altijd schokkend, zoals te verwachten bij een oorlog. Maar Poetin weet er steeds een nog grotere puinhoop van te maken. President Biden had helemaal gelijk toen hij hem op 17 maart 2022 een oorlogsmisdadiger noemde. Voeg daarbij het overlijden van Aleksej Navalny op 16 februari 2024 in strafkamp Poolwolf in Jamal, in verweggistan. Het protest van kunstenaar Teun Castelein bij de Russische ambassade in Den Haag is de enige hilarische noot in dit verhaal. Vorig jaar speelde hij er urenlang het Oekraïense volkslied op twee niet gelijkgestemde oer-Hollandse draaiorgels, voorzien van een Oekraïens vlaggetje. De russen werden er helemaal zot van.
Oorlogen zijn een uitzondering
Was dat maar waar, zult u wel denken. Helaas zijn oorlogen allesbehalve een uitzondering in onze geschiedenis. Conflicten lijken wel een ingeboren onderdeel van de menselijk beschaving. Maar voor een oorlog was het wel nodig dat we eerst bijlen en speren uitvonden. De oudste sporen van oorlogen zijn niet zo gemakkelijk te bewijzen maar gaan zonder meer 1000den jaren terug. Individuele conflicten gaan 10.000den jaren terug. Zo gauw het schrift was ontwikkeld werden oorlogen in verslagen genoemd.
Dit is dan ook de reden dat ik niet geloof in de stelling van de Nederlandse historicus Rutger Bregman in diens boek De meeste mensen deugen. Blijkbaar geloven we graag in sprookjes en is onze enige bekommernis of iets wel haalbaar en betaalbaar is. Tot de werkelijkheid ons heeft ingehaald.
Oorlogen: ‘Boots on the ground’ en CO2 in de lucht. Verborgen klimaatonheil van heilloze oorlogen
Dat oorlogen een uitzondering zouden zijn, is één van de nauwelijks bekende en niet realistische afspraken in het Akkoord van Parijs. Naast de luchtvaart en de scheepvaart vallen dus ook oorlogen buiten het Akkoord. Dat is bizar, om niet te zeggen een schandalige, moordende volksverlakkerij, die erdoor is gedrukt door heren en dames politici. Het is een blanco cheque voor straffeloos moorden én vervuilen, want meer dan 5% van de mondiale uitstoot van broeikasgassen wordt veroorzaakt door militaire conflicten. Het gevolg is dat we weinig weten over de klimaateffecten van oorlogen, bezettingen en conflicten. We weten wel dat elk gewapend conflict onze klimaatcrisis onherroepelijk versterkt.
Hoe heeft dit kunnen gebeuren, zult u zich wellicht afvragen. Daarvoor moeten we terug naar de oorsprong van het Klimaatverdrag, dat een gevolg is van de VN-conferentie inzake Milieu en Ontwikkeling (UNFCCC) in 1992 in Rio de Janeiro. Doel van dat verdrag was om de emissies van broeikasgassen te reduceren en zo de ongewenste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. Hiervoor werd in 1997 het Kyoto-protocol opgesteld dat op 16 februari 2005 van kracht werd en tot 31 december 2020 duurde. Sindsdien geldt het Akkoord van Parijs van december 2015.
Zowel in Kyoto als in Parijs verzette de VS zich tegen het opnemen van militaire emissies in de nationale rapportages, omdat dit de slagkracht van het militaire apparaat nadelig zou kunnen beïnvloeden. Het gevolg was dat er tijdens het Kyoto-protocol niet werd gesproken over die militaire broeistofgassenuitstoot. Tijdens de onderhandelingen over het bejubelde Akkoord van Parijs is deze grove nalatigheid niet hersteld. Er is slechts afgesproken dat de uitstoot door militaire acties vrijwillig zou worden gemeld. En dat werkt vanzelfsprekend niet.
Het gevolg is dat de IPCC-evaluatierapporten nauwelijks aandacht besteden aan militaire emissies, evenmin als aan de emissies van lucht- en scheepvaart. Er zitten dus gaten in het Akkoord van Parijs, waar die van de Titanic bij verbleken. De situatie lijkt een beetje op de huidige boerenprotesten. Het is meer dan duidelijk dat de geïndustrialiseerde landbouw, die op een grootschalige manier gebruik maakt van kunstmest en pesticiden, zeer schadelijk is voor het klimaat en de natuur, terwijl de kleinschalige bio-landbouw dat niet is. Toch zijn die industriële boeren, in de aanloop naar de verkiezingen, in staat grote gaten te schieten in de Green Deal, die op een duurzame toekomst is gericht. Ook dat is misdadig. Wellicht hoort dit bij de chaos van de duurzaamheidtransitie, die uiteraard wel politieke visie en lef vereist.

Bijna dagelijks lees ik het blog UN News. Als willekeurig voorbeeld citeer ik uit UN News van 23 februari. ‘Hoog tijd voor vrede’, zegt VN-chef António Guterres in de Veiligheidsraad op de dag dat de invasie van Rusland in Oekraïne het derde jaar ingaat. Twee jaar na die invasie en tien jaar na de verovering van de Krim met de stad Sebastopol, is deze oorlog – in president Poetins woorden een ‘speciale militaire operatie’ – volgens Guterres een open wond in het hart van Europa. De Russische ambassadeur en permanente VN-vertegenwoordiger Vassily Nebenzia ziet dat uiteraard anders. Volgens hem blokkeerde het Westerse blok een jaar geleden zijn vredesinitiatieven, door Oekraïne van wapens te voorzien. Ondertussen staat het ‘patriottische’ Rusland bol van de censuur.
Het tweede onderwerp betreft een rapport van het VN-bureau voor de mensenrechten over het conflict in Soedan. Dat klaagt aan dat de vechtende partijen uitblinken in wreedheden tegen de onschuldige bevolking: plunderingen, (groeps)verkrachtingen, onthoofdingen zijn aan de orde van de dag. Zo’n acht miljoen mensen zijn er op de vlucht.
Het derde onderwerp gaat over de hoorzittingen van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag over de oorlog in Gaza, waarbij sprake is van genocide. Volgens de VN is genocide is een doelbewuste poging om een groep mensen te vernietigen op basis van nationaliteit, ras, religie of etniciteit. Het probleem hierbij is dat de voorwaarde van ‘duidelijke opzet’ het aantonen van genocide juridisch extreem lastig maakt. Volgens Tedros Ghebreyesus, de directeur-generaal van de Wereldgezondheidsorganisatie, is Gaza een dodenzone geworden.
Lev Tolstoj (1828-1910)
Oorlog en Vrede (1865-1869) is, naast Anna Karenina (1877), een roman van de Russische schrijver en filosoof Lev Tolstoj. Beide boeken behoren tot de wereldliteratuur. Tolstoj leefde in de tijd van de tsaren en behoorde tot de hoge adel. Hij werd geboren op het landgoed Jasnaja Poljana, een kleine 180 kilometer ten zuiden van Moskou. Zijn vader, graaf Nikolaj Iljitsj Tolstoj, nam deel aan de ‘Vaderlandse Oorlog’ van 1812 tegen de legers van Napoleon. Zijn moeder, Maria Nikolajevna Volkonskaja, was vorstin, een beroep dat tegenwoordig nog maar aan weinigen is voorbehouden.
Op het landgoed kwam hij in contact met arme boeren die daar werkten. Hij was begaan met hun lot en stichtte meerdere boerenschooltjes. Hij studeerde, hing de beest uit en ging in het leger. In 1854 nam hij op zijn eigen verzoek deel aan de Krimoorlog (1853-1856) waar hij als commandant van een artilleriebatterij Sebastopol verdedigde. Rusland vocht toen tegen een alliantie van meerdere landen, waaronder Frankrijk, het Britse Rijk, het Ottomaanse Rijk en het koninkrijk Sardinië. In de kern ging het Rusland erom meer invloed te krijgen over voormalige Oosters-orthodoxe gebieden in het Ottomaanse Rijk.
Deze oorlog wordt vaak de eerste moderne oorlog genoemd, omdat nieuwe ontwikkelingen in de technologie, het vervoer en de communicatie – allemaal zegeningen van de Brits industriële revolutie – op de oorlogvoering werden toegepast. Het conflict is ook bekend geworden door het werk van Florence Nightingale. De telegrafie en fotografie brachten de verschrikkingen van de oorlog dichter bij de mensen. Tolstoj maakte van de gelegenheid gebruik om één van de eerste oorlogsverslaggevers te worden. Hij richtte zich rechtstreeks tot de lezer, wat in die tijd ongebruikelijk was. Het bracht hem veel succes. Hier schreef voor het eerst iemand over hoe de oorlog er echt uitzag, ook voor een gewone Russische soldaat. Hij was de Rudi Vranckx van zijn tijd.
Tolstoj beschreef toen de psychologische dimensie van de oorlog, zoals hij twintig jaar later in zijn magnum opus Oorlog en Vrede opnieuw zou doen. Een boek dat ik vele tientallen jaren geleden meenam op vakantie. De vakantie was kort en het boek was een turf van zo’n 1000 pagina’s. Ik had het precies op tijd uit, voordat die vakantie voorbij was. Ik vond het een boeiend, maar ingewikkeld boek over het lot van drie adellijke families tijdens de veldtocht van Napoleon in Rusland. Tolstoj was van mening dat niet de grote veldheren maar de massa’s het verloop van de geschiedenis bepalen.
Ge zult de oorlog niet in zijn correcte, mooie en glimmende rangen zien, met muziek en trommelslagen, met wuivende banieren en generaals op hun steigerend paard; eerder zult ge hem zien zoals hij werkelijk is – in bloed, in lijden, in dood. Lev Tolstoj.
In de Krimoorlog stierven ongeveer 600.000 mensen, waarvan circa 60-70% Russen. Aan het einde van zijn leven was Tolstoj een pacifist.
Militaire emissies: waar hebben we het over?
De vrijwillige rapportering van militaire emissie is een vrijbrief voor de grootste vervuilers ter wereld. Dergelijke emissies worden niet onderworpen aan emissiereductiedoelstellingen of onderhandelingen door regeringen. Toch wordt langzamerhand een tipje van deze sluier gelicht. In het rapport Estimating the Military’s Global Greenhouse Gas Emissions uit November 2022 blijkt dat het ‘militaire gat’ in de IPCC berekeningen schrikbarend is. Maar liefst 5,5 % van de mondiale broeikasgassenuitstoot per jaar komt van militaire activiteiten. Dat is meer dat die van de luchtvaart en de scheepvaart samen en goed voor een vierde plaats onder de grootste vervuilers, d.w.z. na de VS, China en India, maar wel vóór Rusland, dat er met zijn oorlog in de Oekraïne nochtans een potje van maakt. De geschatte militaire uitstoot bedraagt ook evenveel als de uitstoot van 85% van alle auto’s op de wereld in 2019!
Tenminste 5,5 % van de mondiale broeikasgassenuitstoot per jaar wordt veroorzaakt door militaire acties: geïndustrialiseerde vernietiging, moord, genocide en ecocide.
De wereldwijde militaire sector – inclusief de toeleveringsketen – is zowel een belangrijk onderdeel van de overheidsuitgaven als een gigantische fossiele brandstoffen slurper. Alleen al daarom is het essentieel dat de emissies door militaire acties wél gerapporteerd en wél onderworpen worden aan emissiereductiedoelstellingen. Momenteel is echter geen van beide het geval.
Het valt ook op dat de tien landen met de grootste CO2-uitstoot ook de hoogste militaire budgetten hebben. Omdat maar een handvol landen hierover enige informatie vrijgeven, is het niet eenvoudig de CO2-voetafdruk van deze sector te berekenen. Het rapport maakt een onderscheid tussen de operationele militaire activiteiten – de echte oorlogen die we op de TV zien (1,0% van de mondiale uitstoot) – en de militaire CO2-voetafdruk, die 5,5% van de mondiale uitstoot is en vermoedelijk een te lage schatting.

De gruwelijke oorlog in Oekraïne wordt nu ook nauwlettend gevolgd door onderzoekers om voor het eerst methoden te kunnen ontwikkelen waarmee de broeikasgassenuitstoot kan worden bepaald. Op grond daarvan wordt de uitstoot tot het begin van dit jaar geschat op de jaarlijks uitstoot van België. Tegelijkertijd hebben we geen idee van de gevolgen van conflicten in onder meer Soedan, Congo en Myanmar voor onze drie planetaire crises. We rotzooien gewoon door.
Over de oorlog tussen Israël en Gaza zijn meer details bekend, die op de COP in Dubai achter gesloten deuren werden besproken. Vóór de oorlog leidde de aanleg van de Israëlische versie van een 65 km lange ijzeren muur al tot een CO2-uitstoot van 274.000 ton. Dat is evenveel als die van de Centraal Afrikaanse Republiek in 2022. De aanleg van de ‘Gaza Metro’, een 500km lang tunnelcomplex, was goed voor een uitstoot van 176.000 ton; evenveel als die van de eilandstaat Tonga in de Stille Oceaan. Het wordt echt hallucinant als blijkt dat de helft van alle uitstoot afkomstig is van het transport van militair materiaal van de VS naar Israël.

Overal zien we de nietsontziende en vernietigende kracht van oorlog. Alles wordt aan puin geschoten in een orgie van geweld. Het menselijk leed is onvoorstelbaar en het resultaat altijd weer hetzelfde: wreedheden en uitdijende kerkhoven. En daarna begint de wederopbouw. Wat Gaza betreft zal dat een extra uitstoot opleveren die te vergelijken is met de jaarlijkse uitstoot van Nieuw-Zeeland. En ondertussen beginnen we ons voor te bereiden op een mogelijk volgend conflict, want genieten van een vredesdividend is niet slim, weten we nu. Dat is de waanzinnige cyclus van oorlog.
Hoe verzin je het om een dergelijk letterlijk verwoestend spoor van ellende bewust over het hoofd te zien? Het wordt tijd, om de ronkende woorden van politici die het hebben over een ‘war on drugs’ te parafraseren voor een ‘war on war’; het terrein van de vredesbeweging. Klimaat en Vrede zijn dan ook twee kanten van eenzelfde medaille. Willy Claes heeft dat duidelijk begrepen. De rest van het kakelende panel en de meeste politici echter niet.
Wij leven nog steeds in een barbaarse wereld. Dank voor deze mooie analyse.
hartelijk dank voor uw heel goede analyse; ik las zaken die ik nog niet wist. Ik denk dat niet alleen de CO2 uitstoot door oorlogen moet berekend worden. Er zijn ook de chemische gevolgen die de grond en grondwater contamineren en de natuur, natuurherstel en gezond leven verhinderen. Bv de oorlog in Gaza die de grond, lucht, water, milieu zodanig kapot maakt dat er zelfs met een 2-statenoplossing geen (gezond) leven meer mogelijk zal zijn. En net zoals u de CO2 vervuiling niet terug vindt in de mediacommentaren, vind ik de chemische vervuiling niet terug.