Elk jaar op 11 november staan we stil bij het belang van de vrede en de gruwel van de oorlog voor de mens. Maar oorlogen hebben ook desastreuze effecten op milieu en klimaat. Verder hebben studies aangetoond dat de klimaatverandering op haar beurt een bedreiging vormt voor de veiligheid en vrede in gebieden die al sterk lijden onder de klimaatcrisis. Het is een van de redenen waardoor ook westerse landen zich zorgen beginnen te maken over de gevolgen van de klimaatopwarming, dat blijkt onder andere uit 4 rapporten die 10 dagen voor de start van de COP26 in Glasgow door evenveel VS-instanties werden afgeleverd.
“Peace is the only option to repair our broken world.” -Antonio Guterres
In 1981 besloten de Verenigde Naties om jaarlijks een internationale dag te wijden aan wapenstilstand en geweldloosheid. Het is een van de momenten doorheen het jaar waarop het verlangen of streven naar vrede centraal staat, naast bijvoorbeeld Kerstmis of 11 november – wapenstilstand. Met de Millenniumverklaring voegden de Verenigde Naties daar zes basisprincipes aan toe die essentieel zijn voor internationale samenwerking en vrede: vrijheid, gelijkheid, solidariteit, tolerantie, respect voor de natuur en gedeelde verantwoordelijkheid.
Dag van de Vrede 2021
De Internationale dag van de Vrede stond dit jaar door de covid-crisis in het teken van een beter herstel voor een meer rechtvaardige en duurzame wereld. “En we moeten ook vrede sluiten met de natuur. Ondanks de reisbeperkingen en economische shutdowns staat de klimaatverandering niet stil. Wat we nodig hebben, is een groene en duurzame wereldeconomie die banen creëert, emissies vermindert en weerbaarheid opbouwt tegen klimaateffecten.” uit : https://www.peacedayphilly.org/about/international-day-of-peace/ .
Gewapende conflicten en bescherming van het milieu
In 2020 publiceerde het Internationale Rode Kruiscomité (ICRC) hernieuwde richtlijnen voor de bescherming van de natuurlijke omgeving in gewapende conflicten. Immers, het leed veroorzaakt door gewapende conflicten associëren we meestal onmiddellijk met gewonde en gedode mensen, vluchtelingen en vernietigde steden. De schade berokkend aan de natuurlijke omgeving wordt vaak over het hoofd gezien. Nochtans kunnen de gevolgen hiervan langdurig en verregaand zijn, ook voor het welzijn van de mens. Het ICRC moedigt staten aan om de regels van het Internationaal humanitair recht (IHR) ter bescherming van de natuurlijke omgeving te respecteren en te doen respecteren. Een zekere mate van milieuschade is immers inherent aan gewapende conflicten, maar mag niet onbeperkt zijn. De bescherming van het milieu wordt in de breedst mogelijke zin opgevat: het gaat om fauna, flora, oceanen en andere watermassa’s, bodem en rotsen, evenals natuurlijke elementen die het product zijn of kunnen zijn van menselijk ingrijpen, zoals voedingsmiddelen, landbouwgebieden, drinkwater en vee. Bovendien is er momenteel een sterke beweging om ecocide – de ernstige vernietiging van natuur en ecosystemen – internationaal als strafrechtelijk misdrijf te erkennen. Ons land speelde hierbij trouwens een voortrekkersrol.
Bij al deze schade aan onze natuurlijke omgeving hoort bovendien ook de stijgende luchtvervuiling. Die luchtverontreiniging wordt niet alleen veroorzaakt door de verbranding van fossiele brandstoffen en bossen, maar ook door alles wat verwoest en verbrand wordt tijdens conflicten: van de ‘onschuldige’ brandende autobanden bij stakingen tot in brand gestoken oliebronnen. Ook de lang onderschatte CO2-emissies afkomstig van oorlog en de voorbereiding op oorlog dragen daartoe bij. Allemaal vormen ze een aanslag op de gezondheid van het leven op aarde. Tenslotte, wat ook vaak vergeten wordt, is dat het vernietigen van het milieu niet stopt bij het tekenen van een vredesakkoord. Vaak ontbreekt het mensen in de weken, maanden zelfs jaren na het conflict aan middelen van bestaan en zijn ze gedwongen om de natuur te ‘plunderen’ om gewoon nog maar in leven te blijven.
Vrede, veiligheid en klimaatverandering
In 2007 werd in de VN-Veiligheidsraad voor het eerst het thema klimaatverandering en veiligheid op de agenda geplaatst. De discussie die toen volgde, handelde over de vraag of dit een agendapunt moest zijn. Weinigen konden zich toen voorstellen dat dit thema 15 jaar later zo prominent op de voorgrond zou treden. Ook tijdens de voorbereiding van de top in 2014 van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking (OSCE) werd nog meewarig gereageerd op de vraag om het thema klimaatverandering, als bedreiging voor de veiligheid, op de agenda te plaatsen.
Een Duitse studie uit 2016 legde een indirect verband tussen klimaatverandering en het ontstaan van gewapende groepen in Afghanistan, Syrië, Guatemala en de regio van het gekrompen Tsjaadmeer. Begin 2019 verscheen er een ander uitgebreid onderzoek waarin geconcludeerd werd dat klimaatproblemen een betekenisvolle rol speelden in het ontstaan van migratiestromen vanaf 2011 en in het ontstaan van de volksopstanden in het Midden-Oosten. De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) schat dat het aantal klimaatvluchtelingen tegen 2050 kan aangroeien tot 200 miljoen. Uit : https://vrede.be/nl/nieuws/de-link-tussen-klimaatverandering-conflict-en-vluchtelingen”
Tijdens de NATO-top in juni 2021 was er opmerkelijk meer aandacht voor klimaatveiligheid en planetaire veiligheid. Te verwachten valt dat het thema ook op COP26 in Glasgow op tafel zal komen onder andere door recente Amerikaanse rapporten over dit thema. (zie verder)
Kwetsbare gebieden
Het World Climate and Security Report 2021 tracht in kaart te brengen welke landen of gebieden het meeste risico lopen op frequent extreem weer, hoe kwetsbaar ze zijn op het vlak van voedselvoorziening en gezondheidszorg en hoe vatbaar voor ernstige socio-economische gevolgen. De capaciteit van een land om rampen af te wenden, te milderen of er zich op voor te bereiden, bepaalt mee de ernst van de gevolgen. Een institutionele instabiliteit of ernstige sociaal-economische problemen doen de weerbaarheid van een samenleving sterk achteruitgaan. De gevolgen van rampen uiten zich dan in verliezen (mensenlevens, opgebouwd kapitaal), nadelige effecten op vitale ecosystemen, hulpbronnen, levensonderhoud, infrastructuur en instellingen en dat alles werkt conflicten in de hand. Op hun beurt leiden die conflicten tot vernietiging van de natuur en milieu (verlies van biodiversiteit, landbouwgebieden, drinkwater …) en dus verscherping van de klimaatcrisis. Een helse vicieuze cirkel.
https://imccs.org/wp-content/uploads/2021/06/World-Climate-and-Security-Report-2021.pdf
Hoe de gevolgen van klimaatopwarming vrede en veiligheid bedreigen
Vaak worden oorlogen veroorzaakt door de wens van een land om de rijkdommen van een ander land in handen te krijgen. Waar landen in pre-industriële tijden vooral goud en zilver of vee zoals runderen en paarden beoogden, viseert men in de moderne tijd eerder fossiele brandstoffen, mineralen of materialen voor de verwerkende industrie.
De drang tot territoriumuitbreiding of het heroveren van verloren grondgebied vormen een tweede belangrijke bedreiging voor vrede en veiligheid. Het beoogde doel is in dit geval vaak het toegang krijgen tot strategische punten zoals een waterweg, een zee en vruchtbare gronden of gewoon een levensnoodzakelijke waterbron. In het Midden-Oosten bijvoorbeeld heeft meer dan 60 procent van de bevolking weinig of geen toegang tot drinkbaar water. In deze olierijke landen draaien de meeste conflicten daardoor eigenlijk om water. Door de stijgende klimaatopwarming komt de beschikbaarheid van water nog meer onder druk : onder andere door de grotere kans op uitgedroogde rivieren en droogteperiodes mislukken landbouwoogsten. En die leiden op hun beurt tot honger en dorst en mogelijk tot conflict. Men verwacht dat water zelfs de belangrijkste trigger wordt voor toekomstige oorlogen.
Bovendien : waar vroeger oorlog de belangrijkste oorzaak was van hongersnood is het intussen opnieuw de klimaatverandering die zorgt voor ernstige voedseltekorten en zwaar ondervoede kinderen. Nu reeds staan 45 miljoen mensen op de rand van een hongersnood. De grootste voedseltekorten situeren zich in Afghanistan, Syrië, Ethiopië, Haïti, Somalië, Angola, Kenia en Burundi, niet toevallig de meest bekende conflictgebieden. Hier weer die vicieuze cirkel : als gevolg van klimaatverandering moeten strijden om meer voedsel en water en na de oorlog eindigen met nog meer honger en dorst.
Tenslotte vormt ook ongelijkheid een bedreiging voor vrede en veiligheid. Wanneer grote bedrijven gronden kopen of onteigenen en beslag leggen op grondstoffen worden mensen afgesloten van hun natuurlijke toegang tot hulpbronnen. Vaak hebben ze geen andere keuze dan voor een hongerloon te werken. Zo wordt het bedrijf nog rijker waardoor het nog meer beslag kan leggen. Vaak is er bovendien ook sprake van schade die wordt toegebracht aan het milieu en vervuiling van het drinkwater. Het zorgt voor schrijnende ongelijkheid en ecologische rampen. Zo bijvoorbeeld kobaltmijnen in Kongo.
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/10/16/bekijk-vn-aandacht-voor-madagascar-op-wereldvoedseldag-hier/
https://www.rtlnieuws.nl/buitenland/artikel/2042811/waarom-de-krim-zo-belangrijk-voor-de-russen
https://www.standaard.be/cnt/dmf20150915_01868528
https://www.demorgen.be/nieuws/aantal-mensen-dat-wereldwijd-honger-lijdt-stijgt-sterk~be98ad73/
Water en conflicten
Mens, dier en plant en dus ook landbouw zijn de belangrijkste waterverbruikers. Daarnaast vragen de productie van energie en de industrie ook aanzienlijk veel water. Om de waterbevoorrading van landbouw of industrieregio’s te kunnen verzekeren (ook in tijden van droogte ten gevolge van klimaatverandering) nemen landen vaak hun toevlucht tot het bouwen van dammen. Maar die vooruitziendheid leidt vaak tot problemen in andere landen. Enkele voorbeelden van waterconflicten :
Het historische conflict tussen Israël en de Palestijnen heeft ook een (groeiend) wateraspect. Na de stichting van Israël in 1948 werd vanaf het Meer van Tiberias een kanaal gegraven om de nieuwe nederzettingen te bevloeien en om landbouw in de woestijn mogelijk te maken. Daardoor stroomt er minder water door de Jordaan naar de Dode Zee en heeft Israël ook de controle over de watertoevoer naar de Palestijnse gebieden. Vele Palestijnen ervaren dat het beschikbare drinkwater onvoldoende is voor hun gewasbevloeiing.
Turkije bouwde dammen op de Tigris en de Eufraat voor waterkrachtcentrales en watervoorziening, maar veroorzaakte zo watertekorten stroomafwaarts in Syrië en Irak, die sinds de jaren ’90 ongeveer 50 procent minder water zagen langs stromen. Het is bekend dat mislukte landbouwoogsten en droogte mee tot de Syrische oorlog hebben bijgedragen.
De VS en Mexico kennen sinds het midden van de jaren ’90 watertekort ten gevolge van ongekende hitte en onvoldoende regenval. Tegelijk groeide in beide landen de bevolking in de 10 grootste steden aan weerszijden van de grens met een factor 20.
In Zuidoost-Azië betwisten Bangladesh, India en Nepal elkaar het gebruik van water uit het Ganges-Brahmaputra-bekken.
In Afrika zijn er al zeer lang geschillen tussen Ethiopië, Soedan en Egypte over de rivier de Nijl. Egypte, met zijn landbouw en industrieën langs de Nijl, is grootverbruiker van het Nijlwater. Hun grootste zorg is dat Ethiopië de watervoorziening zou opgebruiken of blokkeren voordat het Egypte zou bereiken. Nog in Afrika is de Sahel, de strook land ten zuiden van de Sahara, een van de “hotspots” van de klimaatverandering. Het warmt er sneller op dan elders in de wereld: dat betekent onder andere meer droogte en minder regendagen. Het extremer weer versterkt er het natuurlijke fenomeen waarbij de Sahara naar het zuiden opschuift en steeds meer landbouwgrond inpalmt. De mens levert er een heroïsche strijd om de Sahel weer ter vergroenen. Maar de strijd is ongelijk: In Burkina Faso verdwijnen elk jaar zo’n 300.000 voetbalvelden (170.000 ha) die niet langer geschikt zijn voor de landbouw. Met de oprukkende woestijn schuiven ook de nomadische veehoeders op naar het zuiden. Zij zoeken gras voor hun vee en komen daarbij steeds meer in conflict met de landbouwers. In Mali, Burkina Faso en Niger wakkeren jihadisten die conflicten nog aan. Ze rekruteren werkloze boeren en hopeloze veehoeders en het geweld breidt uit.
https://businessam.be/waarom-we-aan-het-begin-staan-van-een-nieuw-tijdperk-van-wateroorlogen/
https://www.mo.be/nieuws/de-sahara-slokt-het-faguibinemeer-op-en-daarmee-ook-de-graanschuur-van-mali
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/10/09/vranckx-de-dode-zee/
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/10/26/sahel-hotspot-van-de-klimaatverandering/
Honger naar winst ondersteund door oorlogsmachine
Het verlangen naar vrede, naar welzijn, naar eerlijke verdeling, naar rechtvaardigheid en een duurzame wereld waar wordt samengewerkt om de klimaatverandering af te remmen en te stoppen, botst op de honger naar winst en eeuwige economische groei die vaak ondersteund wordt door geïndustrialiseerde oorlogsvoering .
Volgens het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) zijn in 2020 de wereldwijde militaire uitgaven gestegen tot bijna 2000 miljard dollar (1600 miljard euro) Dat is een stijging van 2,6 procent ten opzichte van 2019. In een tijd waarin de economie door de Covid-pandemie met 4.4 procent kromp, is het aanstootgevend dat beleidsmakers nog steeds prioriteit leggen bij de uitbouw van het militair economische complex.
“Dit is een tijd om prioriteiten opnieuw te evalueren. Landen zouden de gezondheid en het welzijn van hun bevolking bovenaan moeten zetten, in plaats van door te gaan met het financieren van het militair-industriële complex. Door te bezuinigen op militaire uitgaven komt er geld vrij voor menselijke behoeften en duurzame ontwikkeling.’” (Natalie J. Goldring, hoogleraar bij het Security Studies Program aan de Georgetown University)
Die industrialisatie van oorlogsvoering heeft de mens de macht gegeven om andere mensen en de aarde zelf te vernietigen op een schaal die zelfs de waarschuwingen van Tagore overtreft. Reeds in 1917 schreef Rabindranath Tagore in “On Nationalism” :
“Voordat deze politieke beschaving aan haar macht kwam en haar hongerige kaken wijd genoeg opende om grote continenten van de aarde op te slokken, hadden we oorlogen, plunderingen, veranderingen van monarchie en de daaruit voortvloeiende ellende. Maar nooit zo’n aanblik van angstaanjagende en hopeloze vraatzucht, zo’n massale voeding van natie na natie, zulke enorme machines om grote delen van de aarde in gehakt te veranderen, nooit zo’n vreselijke jaloezie met al hun lelijke tanden en klauwen klaar om elkaars vitale delen open te scheuren.”
Bekend in dit verband is ook “Oorlogsgeleerden” van Wannes Van de Velde, een coverversie van Bob Dylan-Masters of War
Klimaatverandering bedreigt internationale veiligheid.
Het Amerikaanse ministerie van defensie, een van de grootste oorlogsmachines ter wereld, heeft in het verleden alles gedaan om haar gigantische CO2 uitstoot weg te moffelen, en haar impact op het klimaat te ontkennen. Maar sinds 2015 toont ook het militaire apparaat zich in stijgende mate bezorgd om de dreiging die klimaatverandering vormt voor de internationale veiligheid.
In 2015 stelt de National Security Strategy van de regering-Obama : “Klimaatverandering vormt een urgente en groeiende bedreiging voor onze nationale veiligheid en draagt bij aan meer natuurrampen, vluchtelingenstromen en conflicten over basishulpbronnen zoals voedsel en water. De huidige effecten van klimaatverandering zijn voelbaar van het noordpoolgebied tot het middenwesten. Verhoogde zeespiegels en stormvloeden bedreigen kustgebieden, infrastructuur en eigendom. Op haar beurt lijdt de wereldeconomie, waardoor de stijgende kosten voor het voorbereiden en herstellen van infrastructuur toenemen.”
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/11/05/vs-uit-klimaatakkoord/
https://www.vno-ncw.nl/column/bidens-terugkeer-naar-parijs-zou-wel-eens-historisch-kunnen-zijn
Klimaat als gevaar voor politieke, economische en sociale instabiliteit
“We kijken niet naar wat zich in de rest van de wereld afspeelt tot het voor ons een probleem wordt. Europa en VS hebben alleen oog voor de klimaatcrisis in het Zuiden als er migratie uit voortkomt” –Jason Hickel (Humo -17/8/2021)
Op 21 oktober 2021, 10 dagen voor de start van COP26 in Glasgow, leverden vier Amerikaanse diensten (Homeland Security department, Defense department, National Security Council en National Intelligence) elk apart een rapport af waarin ze waarschuwen voor veiligheidsrisico’s – bedreigingen voor vrede- die voortvloeien uit de klimaatcrisis. Enkele citaten :
“De versterkte effecten van klimaatverandering zullen de geopolitieke spanningen verergeren; sleutellanden en regio’s staan voor groeiende risico’s inzake instabiliteit en nood aan humanitaire hulp, vooral na 2030.” Uit: US National Intelligence report.
“Zonder aanpassings- en weerbaarheidsmaatregelen zullen klimaatgevaren, vooral in combinatie met andere stressfactoren, waarschijnlijk bijdragen tot politieke, economische en sociale instabiliteit in de hele wereld. In veel gevallen overstijgen de fysieke en sociale gevolgen van de klimaatverandering de politieke grenzen, waardoor het risico toeneemt dat crisissen een cascade veroorzaken die verder reikt dan één land of regio“. Van: Departement van Defensie.
Er wordt in de rapporten onder meer gewaarschuwd voor de moeilijke economische keuzes die landen zullen moeten maken; voor de bepalende rol van China en India voor de temperatuurcurve op aarde; voor de keuzes die landen eenzijdig zullen maken om de klimaatverandering tegen te gaan of om tekorten te voorkomen; voor de discussie wie het grootste aandeel in de CO2-uitstoot heeft en de meeste inspanningen moet doen; voor de stijging van de kosten voor Amerika door de hulpvragen op economisch, politiek en sociaal vlak vanwege kwetsbare landen; voor de stijging van aanvragen tot erkenning als (klimaat)vluchteling.
De vraagt rijst of landen en leiders eerder moeten bevreesd zijn voor de economische en politieke conflicten en hun vluchtelingenstromen dan wel voor de klimaatopwarming (en het extreme weer, watertekorten, zeespiegelstijging, smelten van permafrost, luchtvervuiling…) die aan dit alles ten grondslag ligt.
Zal de publicatie van deze Amerikaanse rapporten zo vlak voor de klimaatconferentie, de aandacht in mindere of meerdere mate doen verschuiven naar afspraken en maatregelen om de stabiliteit en economische groei in de (minder getroffen) wereld te beschermen tegen een cascade van klimaatconflicten in kwetsbare gebieden en de daaruit voorvloeiende vluchtelingenstromen? Of zal men voor ogen houden dat het belangrijker is om preventief en maximaal middelen in te zetten voor de vermindering van de broeikasgasuitstoot, voor de transitie naar duurzame energie en productie en voor bijstand aan de bevolking in gebieden die al ernstig te lijden hebben onder de gevolgen van de klimaatverandering ?
Behoefte aan een klimaat van zorg, samenwerking en veiligheid
Internationale uitdagingen als schaarste, natuurrampen en klimaatmigratie zullen in het licht van de klimaatverandering enkel toenemen. Mensen overal ter wereld, en vooral jongeren, stellen zich de vraag waar en hoelang ze nog veilig en in vrede zullen kunnen wonen en leven. In een opiniestuk dd. 6/11/2021 richten 60 jonge mensen uit landen van over de hele wereld zich tot de regeringsleiders op de COP-26. Een citaat:
“De klimaatcrisis wordt veroorzaakt door mensen en landen die zorg niet centraal stellen in hun spreekwoorden, laat staan in hun beleid. Het gewelddadige klimaat van orkanen, droogtes en overstromingen ligt niet aan de basis van dit probleem, maar is het gevolg van een klimaat van geweld. Een klimaat dat gevoed wordt door hebzucht, uitbuiting, concurrentiedrang, kolonisatie, ongelijkheid, racisme, intergenerationele onrechtvaardigheid en genderspecifiek geweld”. https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2021/11/06/cop-26-de-kinderen-redden-het-wel/
De jongeren houden een pleidooi voor een verlies- en schadebeleid dat historische schade in rekening brengt en aan klimaatadaptatie en mitigatie prioriteit geeft. Ze benadrukken dat gemeenschappen zeggenschap moeten krijgen over de middelen en programma’s voor verlies en schade. Ze benadrukken dat bossen en natuurlijke habitats moeten beschermd worden door hun rechtmatige voogden, zodat zij zich kunnen ontfermen over de rijke biodiversiteit die we allemaal nodig hebben.
Naar klimaatverandering en conflicten kijken vanuit het standpunt van kwetsbare landen en gemeenschappen, van toekomstige generaties, dàt moeten politieke leiders doen. Het vereist het durven in vraag stellen van wat ze weten, kunnen of doen en voor fundamentele veranderingen gaan. De steeds omvangrijker wordende klimaatcrisis is een nieuwe, nooit eerder in de menselijke geschiedenis ervaren realiteit die mensen, landen en natuur zowel in hun vredig als in hun reeds precair bestaan bedreigt. Slachtoffers van klimaatrampen en klimaatgerelateerde conflicten worden nu te vaak opgevoerd als vluchtelingencijfers, dodentallen, daklozen of verzekeringscijfers en worden daarna vergeten of als speelbal gebruikt van politiek, ideologisch en economisch gesjacher. Daarbij negeert men flagrant hun mensenrechten, hun recht op een levenswaardig leven, drinkbaar water, voedsel, woning, veiligheid, vrede. Het is de perfecte voedingsbodem voor meer geweld, oorlog en de verdere vernietiging en belasting van de levenssfeer van mens plant en dier.
“Uiteindelijk draait ecologie ook om de vraag: hoe willen we samenleven met elkaar ?”Malcom Ferdinand in De Standaar 6/11/2021.
Solidariteit, rechtvaardigheid, ontwapening, vredesonderhandelingen en vrede leveren op korte én lange termijn een gigantische bijdrage aan de bescherming van milieu en ecosystemen, aan CO2-reductie, aan de afremming van de klimaatopwarming, aan het beschermen van de primaire basisvoorzieningen en aan het bevorderen van de leefbaarheid op aarde. Vrede en veiligheid horen dan ook een prominente plaats te krijgen in alle klimaatacties en in het beleid en de beslissingen van landen en wereldleiders, ook en zeker op COP26 in Glasgow.
Zeer sterk stuk en degelijk gedocumenteerd. Bravo voor de auteur, Ilse De Vos.