Oikos-Manifest.jpg-AA

Over het belang van een ecologisch mens- en wereldbeeld, ook voor activisten

Auteur: Luc Van Overloop

Het hanteren van mens- en wereldbeelden is meer dan een filosofische dada. Het is van strategisch belang. Ook voor activisten. De activisten van extreemrechts in zowel de VS als in ons land weten dat maar al te goed.  Ze maken er gretig gebruik van.  De weekendeditie van De Standaard van 16/17 januari 2021 heeft dat omstandig beargumenteerd. 

Extreemrechts doet dat door op vernuftige wijze gebruik te maken van de algoritmen van de sociale media. Donald Trump is dan wel de slechtste VS-president ooit, maar in het misbruiken van de mogelijkheden van de Big Tech was hij een grootmeester.  Het is overigens niet toevallig dat Het Vlaams Belang de rechts-extremist Steve Banon – de zgn. Trump-fluisteraar – ontving bij zijn passage in Europa en sinds de laatste verkiezingsperiode uitermate gretig en gul investeerde en nog investeert in het verspreiden van haar propaganda (mens- en wereldbeeld) via sociale media.

Transities die hoop wekken

Mag ik je als lezer/klimaatactivist, vanuit vorige overwegingen, uitnodigen tot een reflectie over het belang van een particulier mens- en wereldbeeld? 

Wat denkt u van mijn pleidooi, dat wij, Grootouders voor het Klimaat, ons aan de filosofische oefening moeten wagen om ons manifest te bekijken vanuit de invalshoek van het ecologisch mens- en wereldbeeld? Met als voordeel dat deze denkoefening onze klimaatbeweging kan inspireren in haar strategisch denken én kan motiveren tot verdere gerichte acties. Ik verdedig hieronder deze keuze.

Grootouders voor het Klimaat kiezen partij voor alle kleinkinderen ter wereld.  Daarom nemen ze hun intergenerationele verantwoordelijkheid bijzonder ernstig.  Zij strijden met overtuiging voor de opkomende generaties. Voor een betere toekomst voor de kinderen en jongeren van vandaag. Daarom lijkt het me onverkort relevant dat ze hun missie eens doorlichten vanuit het ecologisch mens- en wereldbeeld.  Temeer omdat Grootouders voor het Klimaat niet blind zijn voor de gevaren die dreigen als kantelpunten die inherent zijn aan het klimaatsysteem worden overschreden. En zij er diep van overtuigd zijn dat, als resoluut wordt gekozen voor een heuse sociaalecologische, culturele en economische transitie, een hoopvollere toekomst voor iedereen zal volgen.

Het ecologisch mens- en wereldbeeld

Wat houdt dit ecologisch mens- en wereldbeeld {1} in?  Een maatschappelijke paradigmashift die procesmatig rijpt vanuit een democratisch debat, die steunt op innovatie en zich realiseert binnen complexe veranderingen in maatschappelijke praktijken en instituties en dit binnen allerlei domeinen zoals o.m. consumptie/productie, mobiliteit, voeding, energie, wonen, landbouw, toerisme.   

Nodig is een andere kijk op mens en wereld.  De mens die de werkelijkheid anders ziet, voelt zich niet langer de heerser van de natuur. De relatie tussen mens en natuur is een relatie van partnerschap.  Hij beseft dat onze planeet haar grenzen heeft.  Hij weet dat alle leven van ander leven afhankelijk is en dat hijzelf finaal lotsverbonden is met al wat hem omringt.  Hij heeft begrepen dat hij voor materie en energie, voor kennis en informatie afhankelijk is van zijn omgeving.  In die zin is hij nederig.

Een nieuw venster op de werkelijkheid

De ecologische mens ziet de werkelijkheid als gelaagd, als een geheel van complexe, dynamische, vaak niet-lineaire en zelforganiserende deelprocessen . De realiteit is meer dan de delen, ze vertoont allerlei zichzelf overschrijdende verschijnselen. Binnen de werkelijkheid zijn niet enkel wetmatigheden en causaliteit werkzaam, maar ook negatieve en positieve feedback en de geheimzinnige kracht van de emergentie {2}. Kleine oorzaken kunnen bovendien grote gevolgen hebben leert de chaostheorie. De nieuwe mens erkent de bijzondere waarde en nuttigheid van biodiversiteit.

De werkelijkheid voltrekt zich als een geschiedenis waarin economie en samenleving ingebed zijn in allerlei ecosystemen.  De verschillende sociaalecologische systemen worden tegelijk gekenmerkt door een vernuftige wisselwerking tussen stabiliteit en veerkracht d.i. het vermogen om het uit te houden bij verandering en zich verder te ontwikkelen in steeds veranderende omgevingen.

Een veranderde relatie tussen mensen

Het ecologisch mens- en wereldbeeld stelt de mens niet centraal en ziet de mens als kwetsbaar en veerkrachtig tegelijk.  Het hecht groot belang aan waarden zoals gelijkwaardigheid, partnerschap in gemeenschap, empathie en altruïsme.  Concurrentie en conflict wordt ingeruild voor samenwerking in commons.  Niet ‘survival of the fittest’ maar coöperatie wordt begrepen als evolutionair voordelig {3}.  Bezitsdrang, macht en (h)eerzucht worden erkend als obstakels naar een rechtvaardige samenleving.

Een nieuwe economie én een nieuw sociaal pact

De ecologisch geïnspireerde mens ziet dat de fundamentele crisis van het huidige economische model onlosmakelijk verbonden is met de majeure ecologische crisis die onze aarde teistert. Hij gelooft niet langer in het dogma van de groei, hij is niet blind voor de valkuil van de te gulzige consumptie. Hij kiest voor de economie van het genoeg, die tegelijk de grenzen van onze planeet respecteert én de sociale en economische grondrechten van elke burger waarborgt

De nieuwe economie schept voldoende welvaart maar ziet als hoger doel het welzijn van alle mensen.  Niet enkel materiële realisaties maar ook indicatoren zoals cultuur en kunst, menselijk geluk, ruimte voor zelfbepaling en vervullende zinsbeleving zijn belangrijke indicatoren voor het economisch beleid.  Welvaart en welzijn zijn mogelijk zonder groei {4}.

De grootouders voor het klimaat eisen een nieuw toekomstgericht, sociaalecologisch pakt want ze hechten het grootste belang aan een duurzame sociale rechtvaardigheid. Zij verdragen niet langer dat in onze welvaartslanden nog altijd één op de vijf mensen, waaronder vele kleinkinderen leven in armoede.  Een nieuw sociaal pact behoudt de sterktepunten van het huidige sociaal zekerheidsstelsel maar zoekt ook oplossingen voor nieuwe onzekerheden die veranderingen met zich meebrengen.

Het sleutelbegrip herverdeling

Vanuit eenzelfde rechtvaardigheidsgevoel erkennen zij het recht van de landen in het Zuiden op een massieve transfert van middelen vanuit het Noorden.  Het is de hoogste tijd dat deze landen hun historische achterstand ongedaan kunnen maken en het vermogen krijgen om zelfstandig en naar eigen inzichten ervoor kunnen zorgen dat elke burger kan leven op een menswaardig peil.  Het kan immers niet dat de armste mensen en landen de hoogste prijs van de klimaatverandering zouden moeten dragen.  Vele experten wijzen erop dat de sleutel voor de metatransitie van de economie ligt in de uitdaging van een grote herverdeling van de middelen, en in het principe dat de rijkste schouders de meeste lasten dragen {5}

De rol van overheden, bedrijven, burgers

Grootouders geloven in lotsverbondenheid van mensen.  Mensen zijn kwetsbaar en daarom zien zij zorg voor elkaar als een grote waarde. Zij pleiten voor ecologisch burgerschap in actie. Ze beseffen dat democratie en burgerparticipatie aan innovatie toe zijn.  Het principe van wijze wederkerigheid is rijk, maar er zijn grenzen aan het empathisch vermogen van individuele mensen.  Daarom achten ze institutionele rechtvaardigheid als aanvullend en nodig.

Grootouders voor het Klimaat zijn van oordeel dat de overheden (lokale, regionale, nationale en supranationale) een grote rol te spelen hebben voor de uitbouw van een zorgzame samenleving.  Overheden dragen zorg voor de essentiële, publieke dienstverlening aan haar burgers.  Zij zijn zich ervan bewust dat inkomenszekerheid fundamenteel is voor een menswaardig leven.  Zij zorgen voor kwaliteitsvolle jobs en gezonde loopbanen.  Goede overheden helpen hun burgers om wijs om te gaan met diversiteit en het multiculturele dat onze samenlevingen kenmerken.  Ze zien diversiteit als motor voor een weerbare samenleving.  Overheden zijn cruciaal in de realisatie van een nieuwe industriële revolutie, aangedreven door fossielvrije energie  en in de realisatie van een Green New Deal en dit met andere staten die streven naar een klimaatneutraal beleid. 

Dit alles in het besef dat ook bedrijven een cruciale rol te spelen hebben in deze transities. Want zij staan voor de uitdaging feller dan voorheen hun eminente maatschappelijke rol op te nemen {6}.

Uw mening doet er toe

Natuurlijk is dit mens- en wereldbeeld particulier.  Wie terugdenkt aan of leest over het mensbeeld van de Renaissance, zoals dat gestalte kreeg in de door Leonardo da  Vinci verbeelde homo universalis {7} ziet een ruimere mensopvatting.  Maar het gaat hier om een welbepaalde focus, die dienstig is/kan zijn voor een goed-begrepen activisme.

Hoe denkt u, bondgenoot in het verzet tegen de klimaatontwrichting, over het geschetste wereldbeeld?  Helt het te sterk over naar de deep ecology-filosofie, gaat het voorbij aan de rijkdom van het christelijk personalisme, is het te scherp voor de antropocentrische houding tegen de natuur, is de kritiek op de groei-economie te naïef, ademt het teveel (s)linkse gedachten uit? 

Op de website van Grootouders voor het Klimaat staat dit artikel onder de noemer Opinie.  Onderaan is ruimte voor een dialoog.  Reageert u?  Een gedachtewisseling over deze item kan ons allen wellicht leiden naar een voortschrijdende inzicht.

Bovendien is het duidelijk dat de sleutelbegrippen uit deze visie op de toekomst, zovele incentives inhouden om dit – zij het particulier, maar gericht mens- en wereldbeeld – om te zetten in vele noodzakelijke acties.

Bronnen

{1}  De lezer raad ik aan het boek Het Ecologisch kompas, onder red. van Dirk Holemans, uitgegeven door EPO i.s.m. Oikos 2020.  Het schets van het ecologisch mens- en wereldbeeld in dit artikel is schatplichtig aan het ideeëngoed van deze bundeling van essays.

{2}  Koo van de Wal.  Nieuwe vensters op de werkelijkheid. Contouren van een natuurfilosofie in ontwikkeling.  Klement Pelckmans 2011 voor EPO 2020 i.s.m. Oikos te lezen.  De lectuur ervan heeft mij in ieder geval sterk geïnspireerd.

{3}  Nicolas Christakis.  Het goede in de mens.  De evolutionaire wortels van onze samenleving. Balans 2019.

{4}  Luc Van Overloop.  De omslag naar een duurzame economie. GvK 2020 (hier op onze site).

{5}  Thomas Piketty.  Kapitaal in de 21-ste eeuw.  De Bezige Bij 2014. Sacha Dierckx (red).  Klimaat en sociale rechtvaardigheid. Gompel&Svacina 2019 en Geert Van Istendael.  De grote verkilling.  Atlas contact 2019.

{6}   Jeremy Rifkin.  De derde industriële revolutie.  Naar een transformatie van economie en samenleving.  Nieuw Amsterdam 2014. En over de Green Deal van de EU zie https://www.consilium.europa.eu/nl/policies/green-deal/

{7}   Klaas van Egmond.  Homo universalis.  Moreel kompas voor een nieuwe Europese renaissance.  De Geus 2019.

Reactie toevoegen

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met * .