Walvisvangst Arctische Zee AA

PFOS zit overal

Foto – Walvisvangst door Abraham Storck. © Wikipedia.

Sinds kort heeft België er weer een milieuschandaal bij. De voortvarende aanpak van Vlaams minister Zuhal Demir heeft PFOS wellicht onbedoeld hoog op de politieke agenda geplaatst. Ze is bevoegd voor Justitie en Handhaving, Omgeving, Energie en Toerisme. Dat is een hele boterham, maar wel handig als het over een milieuschandaal van ongekende omvang gaat. Het gaat immers over een vorm van vervuiling waarvan de sporen zelfs in het Noordpoolgebied terug te vinden zijn.

Arctisch gebied

Het Open VLD kamerlid Jasper Pillen is alvast van mening dat ons land zich meer moet richten op het Arctische milieu. Hij diende hierover, volgens de KNACK van 10 juni 2021, zelfs al een parlementaire resolutie in. Hierin roept hij op om dringend werk te maken van een Belgische beleidsvisie ten aanzien van de Arctische ruimte. “België moet een plaats aan de internationale tafel krijgen” is zijn mening. En met die tafel wordt dan de Arctische Raad bedoeld, de intergouvernementele organisatie voor de samenwerking en coördinatie van allerlei activiteiten in het Noordpool- of Arctisch gebied.

De Arctische Raad bestaat uit de landen die aan de Noordpool grenzen. Dat zijn Canada, Denemarken (vanwege Groenland), Finland, IJsland, Noorwegen, Rusland, Zweden en de Verenigde Staten. Ook zijn er enkele waarnemende leden, zoals Nederland dat er vroeger een kolonie had. En dat hebben de walvissen een paar eeuwen geleden aan den lijve ondervonden. Samen denken ze na over het beleid dat wordt gevoerd rond het Arctische gebied, met als belangrijke aandachtspunten de participatie van de oorspronkelijke bewoners, het klimaat, en ja de vervuiling van het gebied.

Nog even terug naar de Hollanders die wel aan tafel zitten, wat Jasper Pillen blijkbaar een doorn in het oog is. Rond 1600 zochten deze naar een alternatieve, noordelijke route naar Azië. Dat zijn de wereldberoemde ontdekkingsreizen van Willem Barents. Die nieuwe route vond hij niet. Hij was ruim 400 jaar te vroeg. Maar hij bracht wel, zoals dat gebruikelijk was, het gebied ten noorden van Scandinavië in kaart en hij berichtte over de walvissen die ze er zagen.
Dat laatste had hij vanuit het perspectief van de Groenlandse walvis niet moeten doen. Al snel bloeide de Nederlandse walvisvaart op. Willem Cornelisz van Muyden was in 1613 de eerste succesvolle walvisvaarder. Twee jaar later richtten kooplieden uit Amsterdam, Delft en Medemblik de Noordsche Compagnie op, die van 1614 tot 1642 het alleenrecht op deze jacht had. Op het eiland Amsterdam bij Spitsbergen werd voor de walvisvaart de nederzetting Smeerenburg gevestigd, van waaruit ’s zomers grote hoeveelheden Groenlandse walvissen tot tonnetjes traan werden verwerkt.
Op grond hiervan kreeg Nederland de status van waarnemer in de Arctische Raad.

Nu is bekend dat de gevolgen van de door ons veroorzaakte klimaatveranderingen in poolgebieden gewoonlijk worden uitvergroot. Dat betekent dat die gevolgen daar vaak eerder en duidelijker te zien zijn dan bij ons. Maar dat zal vast niet de reden zijn dat Jasper Pillen van mening is dat België ook een zitje – onze politici zijn gek op zitjes – aan die tafel wil. Het gaat dan over onder meer het transport van aardgas, waarin de haven van Zeebrugge een schakel is. Het gaat dus om economische mogelijkheden en belangen. In elk geval merkt hij terecht op dat het nieuwe Belgische onderzoekschip de Belgica II, er klaar voor is. Het schip is, zuinig als we zijn, enigszins ijs-versterkt en komt deze zomer in de vaart.

Het Arctisch gebied is vervuild

U vraagt zich ondertussen wellicht af wat dit met de huidige milieuramp in ons land heeft te maken. Wel meer dan u denkt.

Poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS) zijn immers een familie van unieke door de mens gemaakt chemicaliën die in de natuur niet voorkomen. Moeder Aarde had en heeft er geen behoefte aan. Ze worden door hun water- en oliebestendige eigenschappen gebruikt in fastfoodverpakkingen, waterdichte kleding en blusschuim. Bij de productie ervan wordt een deel via het afvalwater geloosd. Het kan dan aan een hele lange weg naar het Europese Arctische gebied beginnen. Maar het kan ook sneller, want transport van dit chemische en niet afbreekbare afval door de lucht komt veel voor. En dat is ook één van de onderwerpen waar de Arctisch Raad zich al decennialang mee bezig houdt.
‘Langdurige toxische vervuiling ontdekt in mensen die in het noorden van Canada leven’ was de kop van een verhaal dat ik op 13 juni op het internet tegen kwam. Het trok mijn aandacht vanwege zowel het PFOS-schandaal als de herinnering aan een avontuurlijke reis in september 1998, naar de eerste vergadering van de Arctische raad in Ikqaluit, in het hoge noorden van Canada. Dat is een wildwest dorp met een taxi die steeds rondjes rijdt. Tot er een gigantische sneeuwstorm kwam begreep ik het nut daar niet van. Maar ook in een sneeuwstorm waarin je geen hand voor je ogen kon zien, reed die taxi. En zo kon ik veilig en zonder te verdwalen van mijn hotel naar mijn vergadering, een paar honderd meter daar vandaan.

Uit het onderzoek van de Canadese Universiteit van Waterloo blijkt dat PFAS en dus ook onze PFOS, in een langzaam maar zeker toenemende concentratie neerslaan in de meren in het Arctische Canada. Vervolgens hopen ze zich, via de voedselketen, op in ijsberen en zeehonden. Er is daar in de verste verte geen chemische fabriek te vinden, maar toch wordt het milieu verziekt door dit afval. En dat is een ramp voor de plaatselijke, overwegend Inuit bevolking die van de jacht leeft. Een saignant detail van het onderzoek is dat terwijl de PFAS-vervuiling in Zuid-Canada afneemt, die in Noord-Canada toeneemt.

Deze vorm van vervuiling is niet gezond voor de mens en is nu ook in het bloed van mensen vastgesteld. Mensen met hogere PFAS-waarden hebben, door bioaccumulatie, een grotere kans op hoge cholesterolwaarden, op schildklierstoornissen, op bepaalde vormen van kanker, op een vroege menopauze en andere gezondheidsproblemen. Toch is een direct verband volgens de wetenschappers moeilijk te leggen. En dat zal iets zijn wat in het vervolg van het PFOS-schandaal ook wel aan de orde zal komen, denk ik.

PFOS-metingen in waarnemingsstation Alert, Nunavut Canada

Sinds 30 jaar houdt een speciale groep van wetenschappers binnen de Arctische Raad zich bezig met het onderzoeken en monitoren van de vervuiling, afkomstig uit op lagere breedtegraden gelegen gebieden zoals Vlaanderen, in het Noordpoolgebied. Het is al heel lang bekend dat we onze vervuiling exporteren door stromingen in de oceaan en in de lucht. En dit gebeurt niet alleen in Canada.

Eind 2017 verscheen er een publicatie in het gerenommeerde tijdschrift Atmospheric Environment, waaruit blijkt dat vanuit West-Europa PFOS-vervuiling zich nog steeds ophoopt in het Noordpoolgebied. Dit ondanks het feit dat 3M, destijds de belangrijkste wereldwijde fabrikant van PFOS, in 2002 vrijwillig stopte met de productie ervan.

Sinds 1991 publiceert het ‘Arctic Monitoring and Assessment Program (AMAP)’ regelmatig stevige rapporten over de gevolgen van de chemische vervuiling voor het Arctische ecosysteem en de mens. Deze rapporten laten overduidelijk zien dat de keerzijde van de zogenaamde welvaartsmedaille een ongekende, vernietigende vervuiling voor mens en natuur is.

De politiek faalt keer op keer

In de KNACK van 14 juni is professor Pieter Leroy van de Radboud Universiteit in Nijmegen die jarenlang de voorzitter van MIRA, het Vlaamse milieurapport was, heel duidelijke over de huidige PFOS-crisis. Allereerst is het helemaal geen verrassing voor hem dat dit aan het licht komt. “Dit is de vijfde opeenvolgende Vlaamse regering waarvoor milieubeleid géén prioriteit is” zegt hij teleurgesteld.

In de KNACK is hij snoeihard voor de Vlaamse politiek en de onderzoekcommissie die er wellicht komt: “Van zo’n onderzoek kennen we de uitkomst. Het zal gaan over de vraag of Jantje of Mieke een ernstige fout heeft gemaakt. De conclusie zal zijn dat het te maken heeft met verkokering van beleid, met vriendjespolitiek, een kabinet dat de inconvenient truth niet wilde horen, enzovoort” en “Ik maak me weinig illusies, maar waar we kunnen moeten we dat beleid toch beter maken. Iedereen die erbij betrokken is, weet wat er moet gebeuren. Maar niemand doet het.”

‘Een heel klein beetje oorlog’: waarom iedereen van Zuhal Demir (N-VA) houdt’, kopte de KNACK op 15 juni. Ook dat trok mijn aandacht. Ik heb gelijk een mailtje verstuurd dat die kop niet klopt. Ik ben geen overtuigd aanhanger van mevrouw de minister. Laat staan dat ik van haar zou houden.
Het klopt dat ze sommige vaak zeer lokale dossiers verfrissend goed aanpakt. Maar haar aanpak van de duurzaamheidstransitie met daarin de klimaatcrisis is op elk niveau ondermaats en dweilen met de kraan open. Er zal nog heel wat water door de Schelde stromen voor ik die kop kan onderschrijven. Maar het zou wel mooi zijn.


JHS/15-06-2021


Meer weten?

Lees ‘Ook vandaag produceren we nog stoffen waar we later spijt zullen van krijgen ’ van Dieter De Cleene in Eos Wetenschap.

Lees ‘De vervuiler wordt betaald’ van Pieter Leroy in De Standaard 2021-06-16

Reactie toevoegen

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met * .