Walter Lotens (Ambassadeur van Grootouders voor het Klimaat) las en besprak voor ons het nieuwe boek van Tine Hens: Het is allemaal de schuld van de Chinezen! En andere dooddoeners over het klimaat.
Luidruchtige vooroordelen versus nuchtere wetenschap
Tine Hens was in 2019 als auteur van het veelgelezen Het klein verzet te gast in De afspraak (op Canvas) in een debat over klimaatontkenners. De nacht erop ontplofte haar mailbox van de hatelijkheden, bedreigingen en beledigingen. Klimaatontkenners zijn er overal, met of zonder snor, luidruchtige roepers die zich beroepen op pseudowetenschappelijke argumenten of – erger nog – proberen om met een gerechtelijke procedure hun grote gelijk te halen. Op dat vlak zijn sommige klimaatontkenners en sommige organisaties die de coronamaatregelen aanvechten aan elkaar gewaagd. Viroloog Marc Van Ranst kan ervan meespreken, en filosoof Johan Braeckman en journalist-bioloog Dirk Draulans die voor de rechter gedaagd werden voor laster en eerroof.
Een ontploffende mailbox
Zo ver is het niet gekomen bij Tine Hens. Ze kreeg wel de volle lading vooroordelen van klimaatontkenners over zich heen, maar ze maakte er het uitgangspunt van voor haar nieuwe boek. Ze hield een mapje bij met al die dooddoeners over het klimaat en ze begon grote lijnen te trekken, een eigen typologie aan te leggen van ontkenners, twijfelaars, vertragers, haters, sussers tot relativisten.
Met tien veelgehoorde vooroordelen trok ze naar klimaatwetenschappers, glaciologen, demografen, geografen, materiaaldeskundigen, dendrologen, paleontologen en andere specialisten op deelterreinen van de klimaatwetenschap. Ze bezocht Europese universiteiten en ze sprak met wetenschappers van over de hele wereld. Een ambitieuze onderneming. Waarschijnlijk is dat de reden waarom dit boek dat al aangekondigd was voor het najaar 2020 pas in 2021 is kunnen verschijnen. De weg van luidruchtige vooroordelen naar een oplijsting van genuanceerde, wetenschappelijke antwoorden was lang.
Sterke opbouw
Die schijnbaar losse gesprekken met wetenschappers staan in tien hoofdstukken over telkens één dooddoener. Het boek is zeer systematisch opgebouwd. Elk hoofdstuk begint met hetzelfde format dat als een dia van een presentatie kan worden gelezen, voorafgegaan door een bijpassende karikatuur van Bart Schoofs. Neem nu het hoofdstuk waarin een stuk van de titel van het boek vervat zit:: Wij zijn te klein om het verschil te maken. Het is de schuld van de Chinezen.
Eerst wordt het vooroordeel geciteerd, b.v. aan de hand van een tweet van een zekere f… (zie illustratie). Dan geeft Hens aan van wie dat het favoriet argument is (de twijfelaars, vertragers, haters, sussers en relativisten) en laat ze zien waarom het een dooddoener is. In dit geval heeft ze deze argumenten:
- Per land gerekend is China mondiaal de grootste producent van broeikasgassen. Met de VS en Europa op de tweede plaats.
- Per inwoner gerekend verandert het beeld. Een Chinees stoot gemiddeld 8 ton CO2 per jaar uit, de gemiddelde Amerikaan twee keer zoveel. Bovendien komt veel van de CO2 in China vrij bij de productie van consumptiegoederen voor Amerikanen en Europeanen.
- Historisch stootten landen die eerst geïndustrialiseerd zijn, waaronder België, meer uit dan het huidige aandeel.
- Iedereen is verantwoordelijk voor zijn deel, hoe klein en schijnbaar onbeduidend ook.
- Alle landen die samen minder dan 2 procent uitstoten, stoten samen dan weer meer uit dan de grootste uitstoters.
Calimero
En tenslotte vermeldt Tine Hens wie het argument bedacht heeft: de advocaten van de Staat der Nederlanden in de zaak Urgenda (die door Nederland verloren werd). Hun argument werd naar een zwart kuiken genoemd met een halve eischaal op z’n kop: ik ben klein en jij bent groot en dat is niet eerlijk. In vrijwel elke klimaatzaak zit dit calimero-argument in de verdediging van de overheid, ook in de Klimaatzaak die nu tegen de Belgische staat loopt. “België is met zijn 0,35 % van de mondiale uitstoot te klein om het verschil te maken. Ga toch beter klagen in Europa, of op het wereldtoneel, voer processen tegen de Chinezen, de Amerikanen.” (zie b.v. Nic Balthazar: De banaliteit van het catastrofale). Ook Jan Jambon maakt als Vlaams minister-president graag gebruik van die drogreden. “Wij maken 0,3 procent uit van het globale probleem. We kunnen dat terugbrengen naar 0,2 procent. Wat hebben we dan opgelost?”
Vragen achter de vragen
Het zou Tine Hens onrecht aandoen haar boek alleen maar ‘goed opgebouwd’ te noemen. De meest boeiende passages zijn voor mij de beschrijvingen van haar zoektocht naar weerleggingen van de tien vooroordelen en haar boeiende gesprekken met wetenschapslui van allerhande disciplines. In zekere zin heeft Tine Hens hetzelfde profiel als de Engelsman Mark Lynas die in Zes graden vanuit een wetenschappelijk invalshoek een overzicht bracht van de gevolgen van de klimaatopwarming. Ze zijn allebei historicus én klimaatactivist, maar de journalistieke stijl van Hens – bij momenten doet haar benadering én verwoording mij denken aan het werk van de Nederlandse schrijver Frank Westerman en dat is geen klein compliment – maakt haar boek toch toegankelijker voor een groter publiek.
Ze neemt de lezer op sleeptouw in haar zoektocht naar adequate, wetenschappelijk onderbouwde antwoorden op de klimaatvooroordelen. De antwoorden die zij uit verschillende disciplines krijgt, roepen bij haar dan weer andere vragen op. Zo vraagt zij aan klimaatwetenschapster Nicole Van Lipzig van de KU Leuven hoe we het weer kunnen kennen uit de eeuwen vóór we regen, wind en temperatuur zijn beginnen te meten en te archiveren. Achter die vragen duiken voortdurend ook nieuwe bedenkingen op, zoals in haar gesprek met ingenieur Peter Tom Jones van het Leuvense SIM-instituut. Hij merkt op dat als je zon, wind en energieopslag wereldwijd wil uitrollen en iedereen toegang wil geven tot elektriciteit, je niet anders kan dan nieuwe grondstoffen ontginnen. Het gaat in dit boek dus niet alleen over vragen maar ook over moeilijke antwoorden en – vooral – over alert blijven en benaderingswijzen blijven problematiseren. Die houding mag je verwachten van serieuze wetenschappers.
De opmerking van Peter Tom Jones sluit ook aan bij de alomvattende vraag van de Sloveense econoom Janez Potocnik: ‘Hoe maak je een goed leven voor iedereen mogelijk zonder de atmosfeer te verzieken, de oceaan te verzuren en het land uit te putten? Maar er is meer: volgens de Franse natuurkundige en klimaatwetenschapster Valérie Masson-Delmotte kan kennis over het klimaat niet alleen in het Westen worden gezocht, maar ook inheemse volken kunnen ons soms wel een lesje leren over de manier van omspringen met de natuur. Dat vindt ook de wetenschapshistorica Helen MacDonald: de westerse mens mist ecologische geletterdheid; “De systemen zijn sterk met elkaar verweven. De notie dat de natuur losstaat van de mens is typisch westers. We behandelen de natuur als een museumstuk achter glas.” (p. 135)
Engagement
Een boeiend nevenaspect in het boek is dat de wetenschappers die aan het woord komen, zich niet beperken tot wetenschappelijke observaties (wetenschap staat of valt met het uitdagen van de eigen aannames, tot de alternatieve verklaringen afgevinkt zijn), maar dat zij ook kleur bekennen. Soms moeten nuchterheid, observatie en nuancering wijken voor emoties. Met engagement is niets mis. Het is bewustwording die een actiegerichte uitweg zoekt. Dat overkwam ook de Amerikaanse klimaatwetenschapper Jason Box die we’re fucked tweette toen er methaanlekken in de bodem van de Noordelijke IJszee geregistreerd waren. Dat vond de pers ongeoorloofde, ‘alarmistische’ uitspraken voor een wetenschapper. Hij had zich als wetenschapper blootgegeven, zijn mantel van afstandelijkheid laten vallen en getoond dat hij soms naar adem snakte bij wat hij te weten kwam. Engagement, daar is niets mis mee.
Dat illustreert ook de inheemse geografe Hindou Oumarou Ibrahim uit Tsjaad: “Ik blijf me verzetten. Wat men ook beweert of zegt. Mensen gaan dood aan een gebrekkig klimaatbeleid. Daar kan ik niet mee leven.” Het is zeker niet toevallig dat Hens verwijst naar Het tij keren van de Nederlandse filosofe Joke J. Hermsen die ‘Je me révolte donc nous sommes’ van Albert Camus citeert. “Spontaan verzet plegen is uitdrukking geven aan het menselijke vermogen om ‘nee’ te zeggen tegen onrecht en ongelijkheid. De voorwaarden voor dit verzet zijn kritisch bewustzijn, betrokkenheid bij de wereld en enthousiasme.” (p. 100). Die elementen zijn volop aanwezig bij Tine Hens.
Keeling-curve
Hens begon aan haar boek op 17 augustus 2019, toen de concentratie CO2 in de atmosfeer 415 ppm was, volgens het Mauna Loa Observatorium. Dat observatorium is het werk van de wetenschapper Charles Keeling. Hij vond het zinloos de CO2-concentratie onderaan in de atmosfeer te meten. De niveaus schommelen er voortdurend als gevolg van uitlaatgassen, fabrieks-uitstoot, plantengroei, enz. Hij bouwde het Mauna Loa-observatorium op de top van de Mauna Kea (4207 meter) zodat het boven die ruis uitstak. Zo kon Keeling aantonen dat de CO2-concentratie toeneemt en wel volgens een zaagtandpatroon, bekend als de Keeling Curve. Het werd de beroemdste klimaatgrafiek aller tijden.
Op 28 maart 1958 mat hij voor de eerste keer CO2 op Mauna Loa: 313 ppm. Tine Hens beëindigde haar boek op 26 maart 2021 bij 416,6 ppm. Alleen al tijdens het schrijven van dit boek, nam de CO2-uitstoot met 1,6 ppm toe. De uitstervingsklok tikt verder.
‘Ecce homo’, schrijft Tine Hens. “De mens heeft de capaciteit de planeet te veranderen op geologische schaal, terwijl hij de dodelijke gevolgen van zijn handelen kent en voorspelt”, maar, eindigt zij hoopvol, “hij heeft ook de capaciteit om te doen wat nodig is om erger te voorkomen”. Als hij tenminste afstand kan nemen van al die dooddoeners over het klimaat.
Walter Lotens, 23 mei 2021
Tine Hens, Het is allemaal de schuld van de Chinezen! En andere dooddoeners over het klimaat, Uitgeverij EPO, Berchem, 2021, 242 blz. ISBN 97894462671928
Tine Hens stelde het boek voor in De Afspraak op Canvas (de ondertitels lopen een beetje achter):
Het boek is duizend keren interessanter en rijker dan wat Tine Hens aan ruimte en tijd gegund was in het programma Terzake en heeft kunnen verwoorden. Tja, als je met een ernstige boodschap in het harnas van een bepaald format gedwongen wordt… ik vermoed dat Tine zich achteraf niet bepaald gelukkig zal hebben gevoeld, want ze heeft véél meer te vertellen dan dat.